“Исповедь” Л. Толстой (аударма) Серік Әбікенұлы

Арылу
(Басылмаған шығарманың кіріспесі)

Мені проваславтық христиан дінінің ғұрпына сай шоқындырып, тәрбиеледі.  Бала, бозбала кезімде де соған баулып, оқытты.  Ал 18-ге келіп, университеттің екінші курсын тәмамдаған кезде сол оқытқан дүниелердің ешбіріне сенбейтін болдым.  Кей сәттерді есіме алсам, мен ешқашан оқығандарыма, үйреткендеріне салиқалы қарамаған екенмін, үлкендердің уағыздарына тек аздап  наныппын, сол нанымның өзі де әлсіз.

Есімде, шамасы он бір жастамын,  бұрынырақта қайтыс болған, ол кезде гимназияда оқитын  Володенька М. деген бала жексенбі күні үйімізге келіп, гимназияда естіген таңсық әңгімесін айтып еді, онысы біз үшін жаңалық болды. Жаңалықтың түп-негізі – Құдай жоқ, ол туралы айтылғанның бәрі ойдан шығарылған (бұл 1838 жылы еді).  Ағаларымның елең ете қалғаны да әлі күнге көз алдымда, пікірталастарына мені де шақырып, қосты. Бәріміз бұл ойды аса маңызды әрі әбден мүмкін деп қабылдап, қауқылдасып қалғанымыз да есте.

Тағы ұмытпағаным, үлкен ағам Дмитридің университетте оқып жүргенде күрт өзгеріп, өзіне тән тез берілгіш мінезіне салып діндар болып шыға келгені, шіркеудегі жиыннан қалмай, ораза ұстап, таза да мәнді өмір сүрмек болған ағамды  бәріміз, тіпті, үлкендер де үнемі келемеждеп күлкі ететінбіз,  неге екені белгісіз Нұқ деп  атап кеттік.  Қазан университетінің басшысы боп жүрген  Мусин-Пушкиннің бізді биге шақырып, ойнақтан бас тартқан ағама Дәуіттің кеме алдында билегенін айтып мысқылдағаны да есімде.  Мен үлкендердің бұл мысқылдарын тыңдап катахезисті оқу керек, шіркеуге бару керек, бірақ, беріліп кетпеу керек деген қорытындыға келдім. Тым жасымда Вольтерді оқып, оның дінге қатысты кекесіндеріне шамданғанның орнына рахаттанып күлетін едім.

Менің діннен ажырау тарихымның барша білімді адамдардың ажырауынан, әлі де ажырап жатқандардан еш айырмашылығы жоқ.  Менің түсінуімше оның себебі мынада: адамдардың бәрі бірдей дін оқуына еш қатысы жоқ, қайта кері бағыттағы толқыны көп бүгінгісімен өмір сүреді; дін ілімінің  өмірге араласы жоқ,   адамдармен қарым-қатынас жасағанда да, жеке өміріңде де оны ұшыратпайсың; дінтаныту дегенің анау жақта, өмірден тым алыс тұста жүріп жатыр. Кездейсоқ жолықтырсаң да тіршілігіңе қатысы жоқ сырт құбылыс деп қабылдайсың.

Қазір де дәл бұрынғы кездегідей ғұмыры мен ісіне қарап адамның діндар, діндар емесін анықтау мүмкін емес. Егер провославиені уағыздап жүрген адам мен оны жоққа шығарушыны салыстырсаң – алғашқысынан түңілесің.  Қазір де дәл бұрынғы кездегідей  проваславиені мойындаушы мен уағыздаушылар арасында өздерін аса маңызды тұлға санайтын ақымақ, қатыгез, арсыз адамдар көп кездеседі. Ақыл мен адалдық, ақ сөйлеу, жомарттық пен парасатты көбіне дінге қатысы жоқтардың бойынан табасың.

Мектептерде баларға катахезис оқытып, шіркеуге жібереді; шенеуніктерден  жаратылыстан қол үзбегеніне куәлік сұрайды.  Ал біз секілді енді мектепке бармайтын, мемлекеттік қызмет атқармайтын адам осы күні де, бұрын да өзінің проваслав христиандардың  есебінде екенін,  христиандардың ортасында тұрып жатқанын ұқпастан ондаған жыл өмір сүре беретін.

Сондықтан, бұрынғыдан еш өзгеріс жоқ, наныммен келіп, қыспақпен құйылған дінтаным білім мен өзіне қайшы келетін өмірлік тәжірбиелердің алдында  мұздай ериді, адам болса бала кезінде берілген діни пайымның  ізі де қалмағанын сезбей, сақтап келем деп  ұзақ алданып жүре береді.

С. деген ақылды, шыншыл адам маған діннен қалай  бас тартқаны туралы айтып беріп еді. Жиырма алты жас шамасында аңға барып, қонаға жатарда бала кезден сіңген ескі әдетімен ғибадат етеді.  Ілесе барған ағасы шөмелеге жайғасып алып, мұны қадағалап жатады. Бұл жалбарынып болып, жантайға кезде ағасы «Ә, сен әлі өстіп жүр екенсің ғой?» депті.  Осыдан кейін екеуі бір-біріне тіс жармапты. С. болса сол күннен бастап ғибадат етуді, шіркеуге баруды қойып кеткен. Міне, отыз жыл болды жалбарынбайды, шіркеуге бармайды.   Және бұл оның аға көзқарасын құптауы, жан қалауы емес еді, бауыр сөзінің өз салмағымен  құлағалы тұрған қабырғаны саусақпен нұқып қалғандай ғана әсері болды; ол сөз бұл дін бар деп жүрген жердің баяғыда қаңырап бос қалғанын, бұның ғибадат кезіндегі  дұғаларының, шоқынуының, бас ұруының мәнсіз тірлік екенін есіне түсірді.  Ойымен үндес пікір естіп, мәнсіздікке ұрынғанын ұққаннан кейін ол бас тартты.

Көп адамдар осыны бастан өткерді, әлі де өткереді деп ойлаймын. Мен дінді бір белгілі мақсатқа қолданатындарды емес ( бұл нағыз дінсіздер, өйткені, олар жеке басының пайдасына жаратпақ болғанды дін деп атауға болмас),   біз шамалас көзі ашық, өз-өзіне шынайы қарайтын адамдар жайлы айтып отырмын. Біздей көзі ашықтардың екі түрі бар: білімі мен өмірінің  сәулесі қолдан жасалған ілімді ерітіп, соны байқап  орнынан қозғалғандар және әзірге сол өзгерісті байқай қоймағандар.

Бала кезімде санама құйылған дін туралы ұғым менде де ғайып болды, басқалардан  айырмашылығы бала кезде көп оқығандықтан тым ертелеу, саналу түрде дінтанымнан бас тартқаным болар.   Он алты жасымнан бастап ғибадат етуді доғардым, шіркеуге, ораза жиынына баруды саналы түрде тоқтаттым. Бала күнімнен көкейіме құйылғанға сенуді доғардым, бірақ, бір нәрсеге деген сенім қалды. Неге сенгенімді өзім де түсіндіре алмадым. Құдайға сендім дейін десем, Құдайдың барын жоққа шығарған емеспін,  бірақ, қандай Құдайға екенін айта алмаймын; мен Иса мен оның ілмін де жоқ еткен емеспін, бірақ, ол ілімінің мәні неде екенін тағы түсіндіріп бере алмаймын.

Бүгінде сол кезеңді еске ала отырып менің дінім – хайуани түйсіктен ада, өмірімді алға сүйреген пайым – ақиқатқа жете түссем, жетіле түссем  деген құлшынысым болғанын анық көріп отырмын.    Жетілгенде жетерім қай тұс, қай мақсатқа ұмтылғанымды тағы айта алмаймын.   Мен ақыл-ойымды жетілдірмек болдым – өмірдің әр бұрылысынан сабақ алдым; мен ерік-жігерімді жетілдірмек болдым – жаттығулар жасап шынықтым, күшейдім, көп нәрседен бас тартып төзім мен шыдамды шыңдадым. Осының бәрін имани жетілу деп ұқтым. Бәрі иманды болсам дегеннен басталып еді, кейін жалпы адамгершілігімнің жетілуіне,  бірақ, өзімнің әлде Құдайдың алдында емес, өзге адамдардың алдында жақсы көрінсем дегенге ұласты. Осы жақсы көрінсем деген кейіннен  өзгелерден күштірек, атақтырақ, маңыздырақ, бай болсам деген сезімге жалғасты.

II

Уақыты келгенде жас ғұмырымның  жүрек қылын шертер әрі сабақ болар он жылы жайлы айтып берермін. Бұл көп адамның басынан өтті деп ойлаймын. Жақсы адам болуға барымды салдым, тек сол жақсылықты іздеген кезімде тым  жас едім, құмарлық көп болды, оның үстіне жалғыз, жалғыз болғанда да тұл едім. Жан қалауымды білдіріп, жақсы болғым келетінін айтсам бәрі келекелеп, күлетін, ал хайуани қызыққа берілсем бәрі мақтап, арқамнан қағатын. Атаққұмарлық, билікқұмарлық, мәнсапқұмарлық, қызқұмарлық, кеудемсоқтық пен ашуланшақтық, кекшілдік қатты құрметтелетін.  Осының бәріне беріліп өзімді үлкен адам сезіндім, ел ырза екенін байқадым. Жаны кіршіксіз пәк тәтем  менің күйеуі бар әйелмен байланысқанымды қатта армандайтын еді, себебі:”rien ne forme un jeune homme comme une liaison avec une femme comme il faut”; {жас еркекке салиқалы әйелмен қарым-қатынаста болғаннан артық тәрбие жоқ) оның тағы бір тілеген бақыты  – бір мықтының, реті келсе патшаның адъютанты болғаным және  өте бай қызға үйленіп, құлым көп болғаны. Бұл жылдарды шошынбай, жиренбей, жүрегің ауырмай еске алу мүмкін емес. Мен соғыста адам өлтірдім, беріде өлтіру үшін дуэльге шақырдым, картаға ұтылдым, шаруалардың еңбегін жедім, оларды жазаладым, аяр болдым, алдадым. Өтірік, ұрлық, ойнас құру, маскүнемдік, зорлық, кісі өлтіру…  мен жасамаған қылмыс қалмады, сол үшін мені мақтады, қатарластарым әлі де адамгершілігі мол кісіге санайды. Осылай он жыл өмірім өтті.

Дәл осы жылдары атақ-даңқымды шығару үшін, мақтану үшін қолға қалам алдым. Жазуымда да өмірімдегіні  істедім. Өзім көксеген атақ пен ақшаға қарық болу үшін  жақсыны жасырып, жамандықты асыру керек еді. Солай еттім.  Қанша мәрте шимайларымда қулыққа салып, өмірімнің мәні болған жақсылыққа ұмтылысымды қорлап, кекесінмен бүркемеледім. Сөйтіп, дегеніме жеттім: мені мақтады.

Жиырма алты жасымда, соғыстан кейін Петерборға келдім, жазушылармен табыстым. Құшақ жая қабылдап, арқамнан қақты.  Табысқан жазушылардың өмірге деген көзқарасын тез қабылдап, өз ұстаным, арманымның тасада қалай қалып қойғанын байқамай да қалдым. Бұл көзқарас менің бейберекет өміріме қажет бағыт көрсетіп,  үйлесіп-ақ кетті.

Ол адамдардың, менің қаламдас жолдастарымның көзқарасының түпқазығы мынау еді: өмір қарқынмен дамып жатыр, ол дамуда біздей ойлы адамдардың үлесі көп, ой адамдары болғанда да ең зор үлес қосып жатқан суреткерлер мен ақындар. Бізді адамдарға тәлім беру үшін жаратқан. Оқта-текте осы мен не білем, қандай тәлім беремін деген сұрақ мазаламауы үшін оны білу маңызды еместігін құптайтын теория ойластырылған,  суретші де, ақын да мәністі білмей тәлім бере алады.   Мен ғажап суреткер, ақын едім, сондықтан бұл теорияға тез бейімделдім. Мен – суретші, ақын  ілімімнің мәнін білмей үйреттім, оқыттым. Осы үшін ақша төледі, тамақты таңдап жедім, сәулетті ғимарат, сұлу әйел, орта, атақ бәрі болды.   Демек, менің берген тәлімім өте жақсы болғаны ғой.

Бұл – поэзия мен өмір сатысындағы дін еді, мен сол діннің мықты абыздарының бірі болдым.  Абыз болу  пайдалы да жағымды еді. Мен  ақиқат екеніне шүбәланбастан соған иманымдай ұйыдым. Бірақ, екінші жылы, әсіресе, үшінші жылы күмән түртпектеп, бұл сенімімнің өміршеңдігіне шүбәланып, зерттей бастадым.  Көкейге күдік дәнін сепкен осы діндегі абыздардың арасындағы алауыздықты байқап қалуым еді. Бірі: біз ең адал ұстазбыз, біз пенделерге қажет ілімді береміз, басқалар қателеседі, – дейді. Басқалары болса: сөйлемеңдер, біздікі жөн, сендердікі дұрыс жол емес, – дейді. Өстіп дауласа беретін, жауласа беретін, бірін-бірі алдайтын, арбайтын. Оның үстіне арамызда кімдікі дұрыс екеніне бас қатырмастан, осы пайдалы қызметінің қызығын барынша көріп қалғысы келетіндер де жеткілікті еді. Осының бәрін түйсіне келе ақиқат жолында екеніме шүбәландым.

Жазушылар сеніміне күдікпен қарағаннан кейін олар абыз тұтқандардың да жүріс-тұрысын бағып, осы діндегі данагөй-қаламгерлердің барлығы дерлік арсыз, тұрақсыз, жаман адамдар екеніне, менің берекетсіз жастығымда, әскери өмірімде жолыққандардан әлдеқайда төмен екеніне, сөйте тұра әулиеліктеріне сенімді, өздеріне аса разы екеніне көзім жетті. Ол адамдардан жиіркендім, өзімнен-өзім жирендім, діні – алдамшы екенін түсіндім

Таң қаларлығы, бұл діннің жалған екенін тез түйсініп, ойланбай бас тартсам да сол адамдардың  маған теліген суретші, ақын, ұстаз деген атағынан бас тарта алмадым. Не ілім, қандай білім берерімді өзім білмесем де ақын, суреткер екенімді  малданып, баршаға тәлім бермек болдым. Сөйттім де.

Ол адамдармен етене араласқаннан өзім білместі өзгеге үйрете аламын дейтін көкіректі ісіретін,  кеудеңе нан пісіретін жаңа дерт жұқтырдым.   Сол кездегі өз қылығымды, айналамдалғылардың істегенін (ондайлар қазір тіптен көп) есіме алсам аянышты екен,  қорқынышты әрі күлкім келеді – жындыханадағылар ғана түсінер бір сезім.

Бәріміз тоқтамай сөйлей беру керектігіне, жазу мен басуды тоқтатпауға тиіс екенімізге, бұның бәрі адамзатқа аса қажеттігіне сенімді едік. Содан барып мыңдаған қаламгер бір-бірімен ұрсысып, тәжікелесіп, бірінің жазғанын бірі жоққа шығара жүріп  жаза берді, сол шимайын бастыра берді.  Содан барып түк білмейтінімізге, тіпті, ненің жақсы, ненің жаман екеніне жауабымыз жоғына қарамастан бірімізді-біріміз тыңдамай жамырай сөйледік, біреуді даттасақ, біреуді мақтадық, мені де даттап, мақтаса екен деп елірдік, біреудің сөзіне ашуландық,  даусын басу үшін бақырдық – жындыхана деген осындай-ақ болар.

Мыңдаған қызметкер күндіз-түні талмай, толассыз еңбек етті, миллиондаған сөз теріп, бастырды, оларды пошта күллі Ресейге таратты, біз болсақ оқыта бердік, үйрете бердік, іліміміздің шегі жоқтай еді, сөзімізді құлағына қыстырғандар аз екеніне ашуландық.

Дәл қазір маған бәрі түсінікті әрі таңданысымда шек жоқ.  Ол кезде біздің түпкі ойымыз ақша мен мадаққа кенелу ғана болған екен. Мақсатымызға жету жолында кітап жазып, газет бастырғаннан басқа ештеңе қолымыздан келмепті. Сол сүрлеуден жаңылмадық. Түкке тұрғысыз шаруамен айналысып жүрсек те өзіміздің аса маңызды адам санатында екенімізге сенімді болу үшін ісімізді ақтап алатын бір  тұжырым керек-ақ еді.  Сонда ойлап тапқанымыз мынау: жаратылыстың бәрі ақылға қонымды. Жаратылыс – үнемі дамып отырады. Даму жолы – ағартушылық. Ағартушылық деңгейін  кітап пен газеттің таралымы арқылы білуге болады.  Ал бізді сол кітап пен газетті жазатын өте пайдалы, парасатты адамдар болғанымыз үшін құрметтейді, ақы төлейді. Баршамыз қабылдасақ сіңсіп кетер тұжырымға  кей адамдардың пікір айтуы,  ол пікірді жоққа шығаратын екінші пікірдің айтылуы бізді ойландырса керек-ті. Бірақ, біз бұны байқамадық. Бізге ақыны көп төледі, партияластарымыз мақтай берді, соны малданып әрқайсымыз өз ісіміздің ақ екеніне сенімді болдық.

Бір кездердегі мұнар басқан көзқарасым бүгінде айқындалды, жындыханада болыппын, өзге жындылар секілді өзімнен басқаның бәрін жынды санап жүріппін.

III

Үйленгенге дейінгі алты жылымды осы ессіздікке сарп еттім. Одан кейін шекара астым. Еуропадағы өмір және ол жақтағы маңдайалды ғалымдармен жолығуым осыған дейінгі  адами жолдағы сенімімнің дұрыс екенін дәлелдей түсті, олар да дәл мендей наным-сенімде екен. Өзіммен замандас білімді адамдарға сіңгендей бұл сенім менің кеудеме де қарапайым формада енді.  Ол діннің аты «прогресс» еді. Мен басында мұны бірдеңенің атауы екен деп ойладым.  Жақсы өмір сүрудің амалын сұрағандарға «прогресстен қалмай өмір сүр» дер едім, тек, бұл – ашық айдында қайығын жел қуып бара жатқан бейбақтың «Қайда жүзіп барасың?» деген сұраққа «Білмеймін, желден сұра» дегеніне пара-пар жауап еді.

Кезінде мұны білмедім. Адамдардың өмірдегі түсініксіз жағдайды ырым-тиыммен бүркей салатын әдетінің үдеуі кейде көкейде күмән қозғайтын. Парижде өмір сүріп жүріп өлім жазасын көруім менің прогресске деген шүбәсіз сенімімді күл-парша етті. Бас тәннен бөлініп, екеуі екі бөлек тақтай еденде дірілдеп жатқанын көргенде жан-дүнием төңкерілді: мұндайды ешқандай адамгершілік пен прогресс теориясы ақтап ала алмайды, егер әлемдегі барша пенде қисынын келтіріп бұның керек екенін айтса да мен қажет етместігіне, әумесерлік екеніне сенімді боламын, себебі, ненің жақсы, ненің керек екенін адамдар мен  прогресстің айтқаны мен ісіне қарап таңдамаймын, жүрегіммен ақылдасамын. Жалғыз прогресске сүйенудің аздық ететінін дәлелдеген тағы бір оқиға – бауырымның қазасы. Ақылды, мейірімді, салмақты інім жастайынан дертті болып бір жылдан аса қиналды және не үшін  өмірге келгенін, не үшін бұл өмірден кетерін ұқпастан көз жұмды. Көз алдымда жаны қиналып,   семіп бара жатқанында туған сұрақтарымызға ешбір теория жауап бере алмады.

Бұл аздаған күмән еді, шындығында мен прогресске иман келтіріп, соны дәріптеп өмір сүре бердім. “Бәрі дамып келеді, менің де иманым еселенді;  ал неге көптің біріне айналғанымды  уақыт көрсетер». Менің сол кездегі дінімді осылай тұжырымдауға болады.

Шетелден оралғаннан кейін шаруа балаларына арналған мектепте дәріс бердім. Бұл сабақтар жаныма майдай жақты, себебі, онда әдеби ұстаз болып жүргенде сүйегіме сіңіп, бітісіп кеткен,  жанымды жегідей жейтін өтірік жоқ еді. Өзіме: прогресстің кей қадамы қате жүзеге асты, алғашқы қауым адамына да, шаруа балаларына да еркіндік беріп, прогресстің сан сүрлеуін ұсын,  өзіне ұнағанын таңдасын, – дедім.  Болмысымды сол баяғы өзің білместі өзгеге қалай үйретпексің деген ой мүжіді. Анау, асқақ әдеби қызметте адамдардың білімсіздікті айтыспен бүркемелеп жіберетінін көріп өзің білместі өзгеге үйретуге болмайтынын ұғынғандай едім, ал мына жерде сол кедергіні шаруа балаларына қалағанын оқыта жүріп айналып өтпек болдым.   Сол кезде қалай бұлғаққа салғаным еске түссе күлкім келеді – балаға аса қажетті тәлім бере алмасымды, оларға не керегін өзім де жақсы білмейтінімді түйсігіммен сезуші едім. Мектепте бір жыл сабақ бергеннен кейін өзің білмейтінді өзгеге қалай оқытуға болатынының жолын анықтау үшін тағы да шет елге тарттым.

Шет елде жүріп осының қыр сырын меңгергендей болып, шаруаларға азаттық берілген жылы Ресейге оралдым, қос жұмысты қатар алып  сауатсыздарды мектепте, сауаттыларды өзім ашқан журналда оқыта бастадым.  Іс жақсы басталғанына қарамастан өзімді жайсыз сезіндім,  ақыл-есі кем жандай алақтап, бұл тірлігім ұзаққа бармасын түсіндім. Егер көп айта бермейтін отбасылық өмірім болмаса мен елу жасымда ұрынған щарасыздыққа сол кезеңде-ақ тап болар ма едім.

Жыл соңына дейін мектеп пен журналды қатар алып жүріп, екі арадағы сабылыстан әбден қажыдым, мектептегі қызметімнен түңіліп, журналдағы түлкібұлаңымнан жалығып, өзім білместі өзгеге үйретіп жүргенімді бүркеймін деп жүргенде  рухани дертке шалдықтым, бәрін тастай сала далаға, башқұрларға қаштым – таза ауада тынығып, қымыз ішіп, жабайы күй кештім. Ол жақтан келе сала үйлендім. Отбасылық жайлы өмір көңілімді бұрып әкетіп, өмірдің мәнін іздеуді біршама доғардым. Шаңырағыма, әйел-балама қамқорлық жасау, пұл жинау секілді  күйкі тірлікке еніп кеттім.  Адам болсам дегеннен имани, одан кейін прогресске ұласқан ізденісімді ендігі жерде отбасымда берекелі ғұмыр кешсем деген құлшынысқа алмасты.

Осылай тағы он бес жыл өтті.

Жазушылықты бос әурешілік  деген тоқтамға келгеніме қарамастан осы он бес жылда қолымнан қалам түспеді, жаздым. Жазушылықтың, қомақты қаламақының, ду-ду қошеметтің рахатына бөлене жүріп бұны жанымды жеген көп сұрақты тұншықтыратын,  материалдық жағдайымды жақсартатын тәсіл ретінде қолдандым.

Мен үшін жалғыз ақиқат – отбасың, соның қам-қарекеті үшін өмір сүру екеніне елді иландыра жаздым. Осыдан бес жыл бұрын күтпеген жағдай болды: түсініксіз ойдың құшағында отырып қалатын болдым, өмір тоқтап қалғандай көрініп, ары қарай қайтсем керек дегендей мұңаятынмын. Бұндай күй тез өте шығатын, қайта тірлігіме кірісетінмін.  Одан кейін жаңағы түсініксіз хәлге жиі түсетін болдым, мәңгіртіп қайталана берді. Үнемі өмірімді үзіп жібергендей әсер етіп, әре-сәрі күйге түсірген жалғыз сұрақ: Не үшін? – еді.

Ал, одан кейін ше?

Басында бұл сауал мәнсіз, маған еш қатысы жоқ деп ойладым. Түкке тұрмайды, қолым тимей жүр, уақыты келіп ойлана қалсам жауабын оп-оңай тауып аламын, бәрі айқын ғой деп өзімді алдаусыраттым.  Бірақ, сұрақтар анталай берді, жауап іздеу де үдеді, сауалдың  қаптап кеткені сонша бір-бірінің үстін жамалып, көкейдегі қара даққа айналды.

Айықпас сарыуайымға шалдыққан пенденің күйі менің басыма да келді.  Ауру деген сондай ғой, әуелде нышаны байқалады, одан кейін жиі мазаңды ала бастайды, асқынса тағдырыңа жабысқан азапқа айналады. Азап күшейгенде ғана адам баласы терең ойға батады,  осыған дейін түшкірік пен пысқырық деп жүргенінің өзін ең толғандыратын мәселе – ажал екенін түсінеді.  Мен де осыны бастан кештім. Мұның кездейсоқтық емес, одан әлдеқайда маңызды дүние екенін, қайталана берген сұрақтарға жауап табу керегімді ұқтым. Сөйтіп, жауап іздедім. Басында баланың сұрағы секілді тым қарапайым, тіпті, қарабайыр секілді еді. Төңірегін түртпектей бастағаннан-ақ олардың баланың шатпағы емес, өмірдегі ең маңызды  саулдар екеніне, екіншіден,  бұларға қанша бас қатырсам да жауабын өзім таба алмасыма бірден көзім жетті. Самарадағы үй-жайыммен айналыспай тұрып, балама тәрбие бермей тұрып, кітап жазбай тұрып осының бәрі не үшін екеніне жауап тауып алуым керек. Оны білмесем ештеңеге қолым бармайды. Уақытымды кеміріп жатқан шаруашылық туралы ойланыпе отырғанда күтпеген жерден: “Ал, жақсы, Самара губерниясында 6000 десятина жерің, 300 бас жылқың болсын,  оны қайтпексің…» деген сұрақ алқымнан ала жөнелетін. Сасқалақтап, ойымнан жаңылатынмын. Балаларымның тәрбиесі туралы толғансам баяғы «Не үшін?» алдымнан сопаң етеді,  халықтың жағдайының түзелгені жайлы  ойласам  «Онда шатағың қанша?» деген  кескестейді, шығармаларымның қандай даңққа бөленетіні мазаласа: «Жақсы, Гоголь, Пушкин, Шекспир, Мольер, әлемнің барлық жазушыларынан атағың ассын делік, сонда шығар  ұшпағың қайсы?» деген сұрақ шыға келеді. Ешқандай, ешбіріне  жауап айта алмай діңкем құрыйды.

IV

Өмір тоқтады. Дем аламын, ас-су ішемін, ұйықтаймын… Дем алмауға, ас-су ішпеуге, ұйықтамауға амалы жоқ, бірақ, көңілімнің  төріне қонар қалауымды таппағандықтан өмір семді. Бірдеңе тілесем оның орындалар-орындалмасын, бос әурешілік екенін алдын ала білетінмін.

Егер сиқыршы келіп қалауымды сұраса не тілерімді, не дерімді білмеймін. Тілеуім жоқ, мас кезімде тілемсектене беретін ескі дағдым сыр берсе сауыға келе мұның бәрі алдамшы екенін, шын тілейтін түк жоғын қайта еске түсіремін.  Тіпті, ақиқатты анықтауды да тілемеймін, түйсігімнің түкпірінде оның не екенін білетіндеймін. Ақиқат мынау – өмір мәнсіз.

Мен өмір сүре келіп, жолда ұзақ жүре келіп құз шетіне жеткендеймін, күл-парша болып жантәсілім ету ғана қалғанын анық көріп тұрмын. Тоқтауға да, шегінуге де болмайды, алдымда алдамшы өмір, бақыт пен азаптан, нағыз ажал – жермен-жексен болудан басқа дым жоғын көрмеу үшін көзді жұмып алуға да болмайды.

Өмір жалықтырып жіберді, әлдебір орасан  күш  одан бөліп әкетпек болып сүйреп барады.  Жоқ, өзін-өзі өлтірмек деп ойламаңыздар. Мені сүйреген күш біздің ойдағыдан әлдеқайда ауқымды, алапат еді. Бұрынғы өмір сүруге деген құлшыныс қайта оралғандай, тек кері бағытқа тартады. Бар жігерімді жұмсап өмірден алшақтай бердім. Өзімді өлтіру туралы ой бұрынғы «өмірді қалай жақсартсам» деген секілді жиі келетін болды.  Бұл ойдың арбауы соншалық өзімді-өзім алдап, өлімге тез арандап қалмайын деп сан амал жасадым. Асықпауымның себебі біреу-ақ, бар күшімді салып оның шырмауынан шығып көрмек едім!  Шырмаудан шыға алмасам шыңырауға кету ешқайда қашпас, – деймін. Міне, осы сәттен бастап мендей бақытты жан кеш сайын жалғыз қалатын өз бөлмесінде сақтанатын болды, шкафтар арасындағы белтемірге асылып қалып жүрмейін деп бәтіңкесінің бауын сыртқа шығарып тастайтын болды, жалғыз оқпен жаһанамға кете салармын деп мылтық ұстап аңға бармайтын болды. Өмірден қорқамын, одан қашқақтаймын, сөйте тұра оған бір үмітпен қараймын – не қалайтынымды өзім де білмеймін

Бұл хәлге төрт құбылам тең, бақытқа кенелген, әлі елуге де толмаған шағымда ұрындым. Мені сүйетін, өзім сүйетін әйелім, сүйкімді балаларым, мені алаңдатпастан өсіп-өніп жатқан үлкен қожалығым бар еді. Туыстарым мен таныстарым мені бұрынғысынан қатты құрметтейтін, бөтен жандар мақтайтын,  шын танымал адам едім. Және де мен тәні мен жаны дертке шалдыққан жан емес едім, керісінше,   қатарластарымың көбінен әлдеқайда қауқарлы болдым: шөп шапқан кезде мұжықтардың көбі ілесе алмайтын, ой жұмысына жегіліп, қалам ұстасам сегіз-он сағат орнымнан тапжылмайтынмын және ол жұмыс қалжыратып тастамайтын. Өстіп жүріп-ақ ажалдан қорықпай өмір сүре алмайтын, о дүниеге аттанып кетпеу үшін өзін-өзі алдап жан бағатын күйге тап болдым.

Жанымды жегені мынау: өмір дегенді әлдебіреу маған ерігіп бере салған, бұл соның қалжыңы, кекесіні.  Ешқандай «әлдебір» жаратушыны  мойындамасам да мені біреу мына жалғанға әкеліп, кекетіп, келемеждеп жүргеніне риясыз сендім. Отыз-қырық жыл ғұмыр кешіп, оқып, тоқып, ой-санасын толықтырып, ақылы жетіліп өмір биігіне шыққан мен секілді бейбақтың  сол биіктің үстінде мына өмірдің бос екенін,  дымы болмағанын, болмайтынын да түсініп,  ақымақша  аңтарылып тұрғанына сырттай қарап жымиып отырған біреу бар-ау деп ойладым. «Күледі ғой…»

Бірақ, сол мені мазақ еткен  «әлдекімнің» бар-жоғынан маған келіп кетер түк жоқ. Жасаған бір ісімнің, тіпті,  тұтас өмірімнің мәнісін дұрыс ұға алмадым.  Әу бастан-ақ осына неге ойламағанмын? – деп қысылдым. Бұл баяғыдан баршаға аян ғой. Бүгін болмаса ертең ауру дендейді,  туғандарыңа (келіп еді ғой), өзіңе ажал жетеді, түнек пен құрт жеген тәннен өзге түк қалмайды. Ерте ме, кеш пе жақсылы-жаманды істерімнің бәрі  ұмытылады, өзім де естен шығамын.   Сонда не үшін жанығамыз? Ең қызығы, осыны көрмей, түсінбей адам қалай өмір сүреді, а?!  Мына өмірге ынтызар, мас кезіңде барынша өмір сүруге болады, сәл айықсаң айналаңның жалған, бекершілік екенін  көрмей қалуың мүмкін емес! Рас айтамын, тіпті, күлкің келеді, тартымды ештеңе жоқ – жалған мен бекершілік қана.

Айдалада қаһарлы аңға тап болған жолаушы туралы шығыс аңызы баяғыдан бар ғой.  Аңнан қашқан жолаушы суы тартылып қалған құдыққа секіреді, сөйтсе, табанында аузын арандай ашып айдаһар жатыр екен. Жоғары шықсам аң жейді, төмен құласам аждаһа жұтады деп құты қашқан әлгі бейшара құдық қабырғасында өсіп тұрған бір бұтаға жабысып, жандалбасалайды.   Қары талып, әлі кете бастайды, көп ұзамай екінің біріне жем боларын түсінсе де бұтадан айырылмайды, үміт іздеп алақтайды, сөйтсе, бірі – қара, бірі – ақ екі тышқан бұл жармасқан бұтақтың түбін шыр айнала кеміріп жүр екен.  Әне-міне дегенше бұта сынып, айдаһардың аранына топ ете түспек.  Жолаушы ажалдың жақын екенін жақсы түсінеді, сондада ілініп тұруға мұрсаты бар сәтті текке жібермей айналасын шолады, жапыраққа тамған бір-екі тамшы балды көріп, тамсана жалайды. Міне, мен де сол жолаушы секілдімін,  ажал айдаһарының аузына түсетінімді білсем де,  осынша азаптың өзіме не үшін берілгенін ұқпасам да өмір бұтағына жармасқан күйі жүріп жатырмын. Несібеме бұйырған балды татып қалуға тырысамын, бұрын жанымды ләззатқа бөлеген ол балдың бүгінде дәмін сезбеймін, ал ақ және қара тышқан – күн мен түн  мен жармасқан бұтақты кеміріп жатыр. Айдаһарды көріп тұрмын, таңдайым бал дәмін сезбейді. Бір анық –  айдаһар мен тышқандардан құтылмаймын – олардан көз ала алмаймын. Және бұл аңыз емес, баршаға түсінікті, дауласуға болмайтын ақиқат.

Айдаһардың үрейін  бір сәтке болса да ұмыттыратын өмірдің алдамшы сәттері бұл күнде көңілімді алдаусырата алмайтын болған.  Қанша жерден «Тіршілік мәнін ұқпайсың, бас қатырма, өмір сүр!» – десең де олай ете алмаймын, өйткені, өзімді осы амалмен тым көп алдадым.  Мен қазір өзімді ажалға қарай бастап келе жатқан күн мен түнге көз жұма алмаймын. Көрмеуге болмайды, себебі,  ол – ақиқат. Басқаның бәрі – жалған.

Ақиқаттан ұзақ уақыт  алдарқататын екі тамшы бал – отбасыма, өзім өнер деп атаған жазушылыққа деген махаббат  таңдайыма татымайтын болды.

«Отбасы дегеніміз…» – деймін өзіме. – Отбасы дегеніміз әйел, бала-шаға. Олар да адам. Олар да мен секілді күйде шығар: не өтірікті малданып күн кешеді, не үрейлі ақиқатты көреді, көнеді.  Онда не үшін өмір сүреді? Мен не үшін оларды сүйіп, қорғап, қолдап, асырауым керек? Мені мүжіген шарасыздық, дел-сал күй үшін бе! Оларды сүйсем  – ақиқатты жасыра алмаймын, танымым кеңейген сайын олардың соған беттеп бара жатқанын білемін. Ал ақиқат – ажал.

«Өнер, поэзия?…» Көп уақыт атақ пен мадаққа малшынып жүргенде өлімнің мені де, ісімді де, олар жайлы естелікті де жермен-жексен ететіне қарамастан атқаратын нағыз іс осы деп өзімді иландырдым, кейін мұным өтірік екеніне көзім жетті.  Өнер дегеннің  өмір айшығы, тартылыс күші екенін білетінмін. Осы күні өмір тартымсыз болды, өзіме жақпағанды өзгеге қалай тартымды етпекпін?  Өз бетімше өмір сүрмей өзге тағдырдың жалына жармасып жүргенімде түсіндіре алмасам да тірлігімнің  бір мәні бар деп ойлайтынмын, өмірдің  поэзия мен өнерде көрініс беруі маған қуаныш сыйлайтын, өнер айнасы – өмірге шаттана қарайтынмын;  ал, пәниден  мән іздей бастап, өзімнің өмір жолымды жүріп өтуге оқталғанда жаңағы айна – артық, күлкілі зат секілді керек болмай қалды.  Айнадағы менің дәрменсіз, ақымақ кескініме көндігіп, дәтке қуат етіп жүре беруге болмайтын еді.  Ол кейіпке мына тірлікте мән бар деген сеніммен жүргенде қуана қарайтын кездер жақсы еді.  Айна бетінде жарықпен құбылған көлеңкедей  күлкілі, қасіретті, жан тебірентерлік, ғажайып, қорқынышты өмір ойындары жұбанышым еді.  Ал, өмірдің мәні жоғын ұққаннан бастап шыны бетіндегі құбылыстың қызығы қалмады. Үмітімді үзіп бара жатқан айдаһар мен тышқандар барда ешқандай балдың дәміне алдана алмаймын.

Бұл да аз. Егер өмір мәнсіз екенін түсініп қана қойсам,  «пешенеме жазылғаны осы» – деп сабырға келе қойсам бір жөн еді.  Мен көндікпедім, тынышым кетті.  Егер мен орманда өмір сүретін, нудан шығатын жол жоғына көндіккен адам болсам бір басқа; мен деген орманда адасқанын түсініп шарқ ұрған, жол таппақ болып шиырлай түскен, шиырлаған сайын адаса түсетінін білетін, сонда да тоқтамай жүгіре беретін пенде секілді едім. Ең қорқыныштысы осы. Сол қорқыныштан құтылу үшін өзімді-өзім өлтірмек болдым. Алдағымды ойласам зәре-құтым ұшатын, берекетсіз өмірімнен де қорқынышты екенін ұға тұра осы үрейді  бойдан қуып шыға алмадым, тыныш қана ақырымды  күтпедім.   Қолқаң жарылады, бір тамырың үзіледі, содан өлесің дегендей алып-қашпа сөзге қалай шыдай алмасам, ақырымды тыныш күткенге солай шыдай алмадым.  Түсініксіздік түнегінің қорқыныштылығы  сонша мен одан жіпке асылып әлде атылып құтылмақ болдым. Өзіме қол жұмсауға итермелеген осы сезім еді.

V

«Мүмкін бірдеңені байқамаған, ұқпаған  шығармын? – дедім өз-өзіме бірнеше мәрте. – Мендегі шарасыздық  адам баласына тән деп ойламаймын.»  Содан барып адам баласы жиған барлық ілімнен осыма жауап іздедім.  Жәй қызығушылық емес, азапқа түсіп,  шын беріліп, табанды түрде күндіз-түні талмай, жаны мұрнының ұшына келген адамның  жансебіліндей күйге түсіп іздендім, түк таппадым.

Барлық ілімді сапырылыстырып таппағаным бекер болмады, бір аныққа көз жеткіздім – мен секілді ілімнен іздегендердің бәрі түк таппаған екен.  Таппағандары былай тұрсын олар мені жабырқатқан өмір мәнсіздігі адамға шүбәсіз керек, уысқа оңай түсетін  ілімнің нақ өзі екенін мойындапты.

Зыр жүгіріп іздеп жүргенімде ғылымда өткізген күндерімнің, ғылым әлеміндегі таныстығымның арқасында маған барлық саладағы ғалымдардың, олардың жиған-тергенін білімінің есігі айқара ашылды, ілімді кітаптан ғана емес, тілдесіп, көзбе-көз сөйлесіп те жидым, сөйтіп өмірге қатысты  адами білім бере алатын жауаптың бәрін алдым.

Білімнің өмір сұрақтарына жауап бермегеннен басқа жауабы жоқ екеніне көпке дейін сене алмадым. Адам өмірінің сұрақтарына жауабы жоқ ғылымның салмақтылығын, маңыздылығын зерделеп, көпке дейін бірдеңені дұрыс түсінбедім-ау деп жүрдім. Ілім алдында қарадай қысылып, жауаптың қателігіне ол кінәлі емес, менің сауатсыздығым жазықты деген ойдан арылмадым,  бірақ, бұл мәселе мен үшін аса маңызды, тіпті, өмірімнің кілті іспетті еді, сондықтан ырқымнан тыс – сұрақтарымның  барлық білімнің негізінде жатқан заңды сауалдар екеніне, кінәлі – сұрай беретін мен емес, өмір сұрағын талдауға талпынған ғылымның өзі екеніне сендім.

Мені елу жасымда өлімге итермелеген әр адамның, еңбектеген бала мен еңкейген қарттың көкейінде жүрген, олсыз өмір сүруге болмайтынына көзім жеткен қарапайым сұрақ еді. Түйіні мынау: «Бүгінгі, ертеңгі қарекетімнен не шығады – тұтас өмірімнің ұшпағы қайсы?»

Басқаша айтсам: «Не үшін өмір сүремін, не үшін бірдеңе тілеймін, не үшін бірдеңе істеймін?».  Тағы басқаша айтсам: «Менің өмірімде ажал менімен қоса жалмай алмайтын не бар?»

Сан құбылтуға болатын осы жалғыз сұрақтың жауабын табу үшін адамзат ілімін ақтардым.  Сөйтіп жүріп бұл сұраққа қатысты адамзат ілімі екі жарты шарға бөлінетінін, олардың қарама-қарсы екі басында бірі – оң, бірі – теріс екі полюс барын,  ол екі полюстің ешбірінде өмір сұрақтарына жауап жоғын анықтадым.

Олар білімдердің бір қатары біздің сұрақты қабылдамайды, бірақ, өзіне қатысты сауалдарға асқан дәлдікпен жауап береді, бұл білімдердің шырқау биігінде математика тұр, екінші білім түрлері сұрақтарды мойындайды, қабылдайды, бірақ, жауап бермейді, олардың шырқау биігі – метафизика.

Жасымнан ой іліміне қызығып едім, кейін математика мен  жаратылыстану ғылымдары да тартып әкетті және өз өзіме сұрақ қойғанша,  сол сұрақ көкейімді тесердей болып өсіп жауап іздеткенше  жаңағы ғылымдар беретін атүсті жауаптарды қанағат тұтып жүре бердім.

Тәжірбиеге сүйеніп өзіме:  «Бәрі дамиды, бөлінеді, күрделенеді, жетіледі және бұның бәрін түсіндіріп беретін заңдар бар. Сен – бір бүтіннің бөлшегісің. Жетең жеткенше сол бүтінді зерделеп, даму заңдылығын түсінсең сол бүтіннен орныңды әрі өзіңді табасың» – дейтін едім.  Ұят екен, бір кездері осыны да қанағат тұтып жүрдім ғой. Ойым өсіп, көңілім көктеген кезең еді. Бойым серейіп,  білегім қатып, жадым жетіліп, ойлау мен түйсіну қабілетім толысып, күш кернеген сол сәтте « тұтас жаратылыстың менің барлық сұрағыма жауап беретін заңы осы екен» – деп ойлауым заңдылық еді.   Уақыты келді, дамуым тоқтағанын сезіндім, шөге бастадым,  бұлшықеттерім босаң тартты, тісім түсіп жатты, сол мезетте мен бұл заңның ештеңе түсіндірмейтінін, тіпті, мұндай заңның мүлдем жоғын, болуы мүмкін еместігін, өз өмірімнің бір кезеңін ғұмырлық заңдылық деп қабылдағанымды ұғындым.  Заңның анықтамасына тағы шүйіліп едім «мәңгілік» дамудың заңдылық шеңберіне сыйуы мүмкін емес екеніне, «шексіз кеңістікте және өлшеусіз уақытта бәрі тоқтаусыз дамиды, жетіледі, күрделенеді, бөлшектенеді» – деп айтудың түк айтпау екеніне көзім жетті. Бұның бәрі мән-мағынасыз сөз ғана, шексіздікте күрделі де, қарапайым да ештеңе жоқ, оның алды, арты, артық, кемі болмайды.

Ал менің ең басты: Арман-тілегі таусылмайтын мен кіммін? – деген жеке сұрағым мүлдем жауапсыз қалды. Сонда барып тартымды да қызықты бұл білімдердің өмір сауалдарына қабыспай теріс келетініне, үйлеспейтінін, үйлеспеген сайын нақ, анық бола түсетініне, ал өмірге қатысты сұрақтарға жауап іздей бастаса түсініксіз, сүйкімсіз болып кететініне көзім жетті.   Егер білімнің өмірлік саулдарға жауап беруге талпынатын физиология, психология, биология, социология сынды тармақтарына жүгінсең қарның ашады – жұтаң ой, күлдібадам тұжырым, түкке тұрғысыз сұраққа жауап іздеу, бір данышпан басқа біреуге, тіпті, өзіне-өзі қарсы пікір айтып жатады. Егер білімнің өмірлік сауалдарға жауап іздемейтін, өзіңнің ғылыми тұжырымына ғана дәілдік іздейтін  салаларына зер салсаң адам миының қабілетіне қайран қаласың, бірақ, бұл жақта маған керек жауап жоғын анық білемін. Бұл білімдер мәнді айта алмайды. Олар: «Сенің кім екеніңе, не үшін өмір сүріп жүргеніңе бізде жауап жоқ, онымен айналыспаймыз, ал саған жарық заңдары, химялық қоспалар, ағзалардың дамуы туралы заңдар, тартылыс күші, сандар мен қосындылар, өз миыңның жұмыс істеу заңдылықтары туралы жауап керек болса келе ғой, оның бәріне дөп, шүбәсіз  жауабымыз бар» – дейді.

Жалпы айтқанда «Не үшін өмір сүріп жүрмін?» – деген қарапайым сұраққа нақты ғылымның нақты жауабын былай келтірсе болар: Үлкен де шексіз кеңістікте, шексіз уақыт ішінде, шет-шегі жоқ  ұсақ бөлшектер өте күрделі өзгерістерге ұшырайды, сол өзгерістердің заңдылығын ұққан кезде сен не үшін өмір сүріп жүргеніңді түсінесің.

Ой-толғамды салада мен өзіме: «Адам баласы жан азығына керек рухани бастаудан қана ішіп, идеалдарды үлгі тұтып, соларға ілесіп келеді. Ол идеалдар дін, ғылым, өнер салалары мен мемлекетті басқару жүйесінде пайда болады.  Сол идеалдар биіктеген сайын адамзат баласы асқақтай түседі. Мен, адамзат баласының бірі, сол идеалдарды танып, дәріптеу үшін жаралғанмын» – деген ой түйіп едім.  Ақымақтау кезімде осыған разы болдым, өмірлік сауал көлденең шыққанда бұл теория да күл-парша болды. Адамзат жаратылысының аз бөлігін ғана зерттеп, оны саналы түрде жалпы тұжырым ретінде таңып жүргенімізді, осының төңірегінде қырықпышақ болып дауласатынымызды айтпағанда бұл  тұжырымның  ақымақтығы әлде  қайран қалдырарлық тұсы мынада:  әр адамның алдынан шығатын «мен кіммін?», «не үшін өмір сүріп жүрмін?», «не істеуім керек?» дегендерге жауап табу үшін ең әуелі «белгілі уақыт ішіндегі бір бөлігі ғана түсінікті, қалған тұсы беймәлім адамзат ғұмыры  дегеніміз не?» дегенге жауап беріп алуымыз керек.  Өзінің кім екенін тану үшін адам дәл өзі секілді көп дүниеден бейхабар адамдардан құралған адамзат жаратылысы құпиясын ашуы керек.

Шынымды айтайын, осыған да сенген кездерім болды. Бұл менің сол кездегі ниет-тілегімді ақтап алуға қолайлы  сүйікті идеалдарым бар кезең еді, сондықтан мен өз пиғылымды ақтап алатын теориялар ойлап табуға, оларды адами құндылық есебінде ұқтыруға жанымды салдым. Өмір жайлы сауал айқындалған кезде ол түйгендерім желге ұшты. Өзіне еш қатысы жоқ сұрақтарға жауап бергісі келетін ғылым мен жарты ғылым секілді бұл салада да өте танымал, өзіне тысқары мәселелерге жауап бергісі келетін ілімдер барын сол сәтте ұқтым.  Жарты ғылым дегенім заңи, әлеуметтік, тарихи ғылымдар –  олардың әрқайсысы жорамал құрып, тон пішіп адамзат құпиясын ашқандай болып жүр.
Бірақ, «Қалай өмір сүремін?» деген мәнді  сауалға тәжібие арқылы келген кез келген адам: Үлкен де шексіз кеңістікте, шексіз уақыт ішінде, шет-шегі жоқ  ұсақ бөлшектер өте күрделі өзгерістерге ұшырайды, сол өзгерістерді зерттесең не үшін өмір сүріп жүргеніңді түсінесің, – дегенді де, дәл солай: өзімізге бас-аяғы беймәлім, білерімізден білмесіміз көп адамзат жаратылысын таны, сонда жалғанға не үшін келгеніңді білесің, – дегенді де қанағат ете алмайды. Дәл жартығалымдағыдай,  олар өз бағытынан ауытқып күңгірт, дәлелсіз, ақылға сыймайтын, қарама-қайшы дүниелерге батып барады. Нақты ғылымның мақсаты материалдық жаратылыстың  қалай пайда болғанын ретімен түсіндіру.  Соның түпкі себебі жайлы сұрақ қойсаң дәлелдемелерінің бәрі түкке жарамай қалады. Ал, ой ілімі болса мына жаратылыстың еш себебі жоғына иландырады. Егер әлеумет, тарих секілді ілімдердегі жаратылыс себебін түсіндірген зерттеулерді көлденең тартсаң ол тұжырым да шатпақ болып шыға келеді.

Түпкі себепке сүйеніп зерттеу жасаса ғана  нақты ғылым оң нәтиже беріп,  адамзат парасатының бар биігін көрсете алады. Ал, ой ілімі керісінше, ол жаратылыс себептерін түсіндіретін зерттеу тізбегін сызып тастап, адамды тек түпкі себеппен байланыстырып қана  парасатын байқата алады.   Бұл полюстегі метафизика әлде ой-сана пәлсапасы деген ғылымымыздың шамасы осы. Бұл ғылым «мен кіммін, мына ғалам не?» және «мен және ғаламның қажеті не?» деген сұрақтарды бүкпесіз қояды. Соған әу бастан бірыңғай идеяға сүйеніп жауап беріп келеді. Менің тірлігімнің, айналамның мәніне  субстанция, идея, рух деген анықтама берілсін, әйтеуір,  философ түсіндіруге тырысады:  мән бар, сол мән – сен, – дейді де ол мән неге керек екенін ұқтыра алмайды, шын ойшыл болса бұған жауап беруге тырыспайды да.  Мен: Ол мәннің керегі не? Оның барынан, болғанынан не өзгереді? – деп сұраймын. Философ жауап берместен осы сұрақты өзіме қайта-қайта қояды.  Егер ол  шын философия болса оның бар қызметі осындай сұрақты анық қоя алатынында ғана.  Егер ол өз бағытынан жаңылмаса «мен кіммін, мына ғалам не?» дегенге «бәрісің және ештеңе де емес», «мен және ғаламның қажеті не?» дегенге «білмеймін» дегеннен басқа жауап бере алмайды. Сондықтан философияның тұңғиық жауаптарын қанша шыр айналдырсам да мен  жауапқа ұқсайтын түк таппаймын,  нақты ғылымдағыдай түсінікті жауаптардың  саулыма еш қатысы жоқ, ал бар қызметі маған керек түсінікті табуға бағытталған философияда жауап жоқ, оның орнына сол сұрақ күрделеніп қайта шыға береді.

VI

Өмірдің мәнін іздеп жүріп  орманда адасқан адамның күйін кештім. Алаңқайға шықтым, ағаш басына өрмеледім, биіктен шетсіз-шексіз жазықты, ол жазықта үй жоғын, болуы мүмкін емесін көрдім; түнерген  нуға беттедім, түнекті көрдім, жоқ екен, үй де жоқ.

Санаға сәуле түсіріп, көкжиекті анық көрсететін, бірақ, бас сұғар үйі жоқ математикалық, танымдық  және түнегіне бойлаған сайын айналаң тұмшалана түсетін ой-пайымға сүйенген адами ілімнің орманында осылай адасып жүріп бір нәрсені анық түсіндім, шығар жол жоқ, болуы мүмкін де емес.

Білім тұжырымдарына еліктегенде негізгі сұрақтан назарым ауып кететінін жақсы түсіндім.  Көңіл көкжиегін аша түсетін, иіріміне тарта беретін ұшы-қиырсыз ол ілімдердің айтары анық бола түскен сайын маған қажеті шамалы екеніне, менің көкейімдегіге жауабы аз екеніне көзім жете түсті.

Ғылымның нені көкесйтінін жақсы білемін, – деймін – Ол жақта өмір мәніне қатысты жауап жоқ. Менің кеудемді мүжіген сауалдарды шешуге ұмтылған ой-пайым саласында да өз-өзіме берген жауаптан өзге ешгтеңе жоқ: «Менің өмірімнің мәні қандай?» – «Ешқандай», немесе,   «Өмір соқпағы қайда апарады?» – «Ешқайда»,  «Айналамдағының бәрі не үшін өмір сүріп жүр, мен не үшін өмір сүріп жүрмін?» – «Өмір сүру үшін».

Адами ілімнің бір тармағына сұрақ қойып, жұлдыздардың химиялық құрамы, күннің Геркулес шоқжұлдызына қарай жылжитыны жайлы, адамның шығу тегіне қатысты, өте көп шағын атомдардың пішіні, әуе толқынындағы тербеліс туралы көптеген жауап алдым, сөйте тұра  бұл саланың  мені мүжіген  «өмірімнің мәні не?» деген сұраққа жауабы жалғыз еді: «Өмір деген сенің өзің, сен – уақытша, кездейсоқ бір-біріне жабысқан бөлшектердің құрамысың.  Бұл бөлшектер өзгеріске ұшырайды, бір-біріне тартылысы жойылады, ыдырайды сол сәтте сенің өмір атап жүргенің де келмеске кетеді, сұрақ қойғанды доғарасың.  Сен – әлдененің кездейсоқ жұмырланған кесегісің. Ол кесек шіри бастайды. Сол шіріндіні өмір деп жүр. Кесек үгіліп біткенде тартыс-талас та, сұрақ та сап тиылады».  Міне, өз негізіне сүйенген  айқын ғылым осылай дейді, басқа жауабы жоқ.

Мұндай жауап алғанда жауаптың сұраққа жауап беріп тұрмағанын байқайсың. Маған өмірімнің мәнін білу керек, ал «шексіздіктің бір бөлшегі ғанасың» деген түсіндірмек түгілі бар түсініктің өзін ойран-ботқа етеді.  Нақты ғылымның ой-санамен саудаласа отырып жасаған «мән – дамуда, дамуға үлес қосуда» дегендей түсініксіздеу, күңгір, дүдәмал долбарын жауап ретінде қабылдауға болмайды.  Ал, ой-пайым ілімі сан ғасырдан бері бір жауабынан айнымай келеді: дүние деген шексіз, түсініксіз бірдеңе.   Адам өмірі деген сол ойжетпес «бірдеңенің» ойжетпес бөлігі.  Мен бұл жерде екі ғылымды ғана негізге алып, заңи, саяси, тарихи  негіздегі жартығылымның долбарларын сызып тастап отырмын.   Бұл ғылымдарға да даму туралы түсінік қате енгізілген, олар жалпының дамуы туралы айтады, ал бізге керегі – адам өмірі. Қателік  мынада: шексіздіктегі даму, жетілудің  ешқандай бағыт-бағдар, мақсаты жоқ және менің сұрағыма да ешқандай жауап бере алмайды.

Шопенгауэр профессорлық философия деп атаған, тіршілік құбылыстарына жаңаша атау беріп, тармаққа бөлумен ғана айналасытын ілімде емес, еш құбылысты қалт жібермейтін шынайы ойшылдар философиясында бар сұраққа барынша жауап берілген, ол жауапты Сократ, Шопенгауэр, Сүлеймен, Будда айтқан.

Сократ өлер алдында: «Біз өмірден алшақтаған сайын ақиқатқа жақындай түсеміз. Біз, ақиқатты аңсаушылар, өмірде нені діттейміз? Тәннен құтылып,  жаны бар тәннен шығатын барлық зұлымдықтан арылуды. Олай болса ажал келген сәтте неге қуанбасқа?» – деген.

«Ғұлама ғұмыр бойы өлім іздейді, сондықтан ажал келгенде селт етпейді».

«Дүниенің ішкі болмысын, оның барлық құбылысын ерік деп қабылдасақ, табиғаттың ұғындыруға келмес дүлей күшінен бастап, адамның саналы қызметіне дейінгіні сол еріктің көрінісі  ғана деп мойындасақ, – дейді Шопенгауэр, – онда біз ерік аясын тарылтқанымыз салдарынан, оны жоққа шығару арқылы құбылыс түрлерін, дүниенің негізі болған тіршіліктің барлық кезеңіндегі мақсат пен демалысқа дейінгі ұмтылыс пен тартымдылықты,  қалыптасқан сан-алуан формалар, сол формалармен бірге олардың уақыт пен кеңістіктегі жаратылысын, ақыр-аяғы сол формалардың негізі – тұлға мен нысанды да жоқ етеміз.  Ерік-жігер  жоқ болса елес те жоқ, мына дүние де жоқ. Алдымызда ештеңе де қалмайды. Осы  ештеңеге қарсы тұратын біздің, мына дүниенің өзегі – бар еркімізбен тіршілік етуге, бар болуға  ұмтылуымыз. Содан қорқуымыздың, былайша айтсақ өмірге құштар болуымыздың бір-ақ мән бар –  біз – өмірге деген құлшыныс қанамыз, одан басқа ештеңе  білмейміз.  Сондықтан еркі бұлқынған, тасыған адам үшін ерікті жойып жібрем деу қорқынышты емес, ештеңе етпейді, ал еркі тастап кеткен, одан жұрдай болғандар үшін  мына кең дүние көктегі  күн, Құс жолына дейін жоғалып, бос қалған – ештеңе жоқ».

“Әуре үшін әрулену, – дейді Соломон, әуре үшін әурелену – бос әурешілік. Күн астында қақталып еңбектенген адамға содан қандай пайда бар? Адамзат баласы кетеді, адамзат баласы келеді, ал, жер – мәңгілік. Не бар, сол бар болады; не істелді сол істеле береді, күн астында еш жаңалық жоқ.  Кейде «Мынаны қара, жаңалық екен» деп бірдеңеге назар аударады, бірақ, ол баяғыда,  осыдан көп ғасыр бұрын болған. Бұрынғы  жадымызда жоқ, кейінгілердің есінде не қаларын білмейіз.  Мен, Екклезиаст, Иерусалимде патша болып, Израилді биледім. Жүрегімнің қалауымен Құдайдың адам баласына арнаған ілімін меңгермекке, жалған дүниені ой-парасатыммен түсінбекке талпындым. Күн астындағы қыбырлаған тірліктің бәрін көрдім – бос әуре, рух аздыру…  Өз жүрегіме: міне, мен билікке жеттім, бәрінен асқақпын, осыған дейін Иерусалимді уысында ұстағандардың бәрінен парасаттымын, жүрегім ілім мен даналыққа толған, – дедім. Сөйтіп жүрегімді даналықты, ессіздік пен ақымақтықты білуге арнадым, ақырында, мұның да рух аздыру ғана екенін білдім.  Өйткені, дана бола түскен сайын мұң да еселенеді,  ілімін молайтқанның мұң-шері де молаяды.

«Жүрегіме: Кел, сені шаттық пен жақсылыққа бөлеп сынайын, – дедім; бірақ, бұл да – әурешілік.

Күлкіні – ақымақтық, ал  шаттық туралы: мұның берері не? – дедім.   Жүрегімнің түкпірінде «тәнімді шараппен алдайын, ақылды ғана емес, ақымақтықты да елекке салайын, сөйтіп, мына бес күндік жалғанда адам баласы не істеуі керек, қайтсе рахатқа бөленерін білейін», – деген ой жатты.   Үлкен іс тындырдым – өзіме  үйлер  салдым, жүзімдіктер ектім.  Бау-бақшамды көбейтіп,  әртүрлі мәуелі ағаштар отырғздым; бауларымды, өскіндерімді суару үшін бөгеттер жасадым; құл мен күң ұстадым, отбасым да баршылық еді; ірі қара мен ұсақ малдың қисабы жоқ. Осыған дейін Иерусалимді билегендердің ешбірінде мұнша мал болмаған; патшалар мен облыстардан күміс пен алтынды, түрлі байлықты мол алдым; әнші-бишіні, адам жанының қылын шертер аспаптарды жинадым. Өстіп, Иерусалим осыған дейін көзбен көріп, құлақпен естімеген ең бай адам болып шыға келдім; даналығымның арқасы еді. Көзім қызыққанның бәріне қолым жетті, жүрегім қандай шаттық қаласа да қарсы болмадым. Бірде жалт бұрылып өз қолыммен істеген істеріме, тырбанып жасаған еңбегіме  көз жүгірттім – бос әуре, рух аздыру ғана екен, мына жалғанда еш пайдасы жоқ. Даналық, ессіздік пен ақымақтыққа да зер салдым. Бәрінің жазуы бір екен. Сонда жүрегіме «менің ақырым да ақымақтыкіндей болса не үшін  дана болдым? – дедім. Мұның бос әуре екенін айтып, ашуландым.  Өйткені, данышпан да ақымақ секілді о дүниелік, күндер өткенде оны да ақымақты ұмытқандай ұмытады!   Осыдан кейін өмірді жек көріп кеттім,  мына жарық дүниедегі қарбаластың барлығы әурешілік пен рух аздыру  ғана екен.  Осыдан кейін жарық дүниеде атқарып жүрген барлық еңбегімнен жеріндім, оны басқаға мұраға тастауым керек екен.  Сонда адам жарық дүниедегі бар тірлігінен қандай пайда көреді? Әр күнің – қасірет, еңбегің – бос тыраш, күндіз-түні жүрегіңде маза жоқ.  Бұл да әурешілік қой.  Еңбегінің зейнетін көріп, ас ішіп, аяқ босатудың рахатын көрудің билігі де адамның қолында емес…

«Баршаға және бәріне – бір жазу:  тақуа мен күнәһарға, мейірімді мен зұлымға, пәк пен арсызға, құрбандық шалушы мен шалмаушыға, шапағатты мен қуаяққа, сертке берік пен серт беруге сескенетінге. Жарық дүниедегі ең жаманы осы бір жазымыш, адамзат баласы осыған ызаланады, есінен адасады, өміріне өкпелейді; сол кейіппен о дүниеге аттанады. Өлген арыстаннан тірі ит артық дегендей тірілер арасында жүргендердің әлі де үміті бар. Тірілер өлетінін біледі, өлілер ештеңе де білмейді,  олар қайырын күтпейді, ұмытылған;  олардың  махаббаты да, өкпесі де, қызғанышы да келмеске кетті,  енді ешқашан тіршілікке араласып  даңққа бөленбейді».

Міне, Соломонның өзі, әлде, оның кітабын жазған адам осылай дейді. Ал, үнді даналығы былай дейді:  ауру-сырқау, қарттық пен ажал дегеннен бейхабар Сакиа-Муни деген ханзада серуенге шығып, жолда тісі түсіп, езуінен сілекейі шұбырған шалды кезіктіріпті.  Бұған дейін қарттық туралы бір ауыз сөз естімеген ханзада таң қалып, «мынасы несі,  адам неге мынадай мүсәпір, аянышты, қорқынышты  күйге түсті?» – деп арбакешінен қайта-қайта сұрапты.   Адамдардың бәрінің ақыры осылай келетінін, өзінің де осылай мәужіреп қартаятынын естігенде ханзада сапарын жалғастырмай, аттарды кері бұруға бұйырады. Есігін тарс жауып алып ұзақ толғанады.  Шамасы, өзін жұбатар жауап тапса керек, біраз уақыттан соң мәз-мәйрам болып тағы серуенге шығады. Бұл жолы сырқат адам жолығады.  Алдында дерт кемірген, бет-аузы көкшіл тартқан, көзі кіреукеленіп, қолдары қалтыраған пенде тұр еді. Осыған дейін ауру жайлы бір ауыз сөз естімеген ханзада тоқтап, бұның не екенін сұрайды.  Бұның кесел екенін, адам талғамайтынын, сап-сау, жап-жас ханзаданың өзі де күтпеген жерден сырқаттануы мүмкін екенін білгенде ол серуенін тағы сап тиып, аттарды кері бұруға бұйырыпты. Бөлмесіне барып, ұзақ ойланады. Шамасы, тағы бір көңіл алдар жауап тапса керек, өйткені, үшінші мәрте серуенге шығады. Бұл жолы бірдеңе көтеріп келе жатқандарды көреді. – Мынау не?  – Өлген адамды әкеле жатыр. – Өлгені қалай? – дейді ханзада. Оған өлі деген мына марқұм секілді күйге түсу екенін түсіндіреді.  Ханзада марқұмға жақындап, бетін ашып қарап: Бұдан ары не болады? – дейді. Оны жерлейтіндерін айтады. «Не үшін?» – дейді ханзада. Ол енді қайта тірілмейді, оның қалай иістеніп, құртқа жем болғанын ел көрмеуі үшін, – деген жауап естиді. «Бар адамның пешенесіне жазылғаны осы ма? Мен де өлем бе? Мені де көміп тастап,  иістеніп, құртқа жем боламын ба?» – Иә. «Кері қайттық! Мен енді ешқашан серуенге шықпаймын!»

Мұң торлаған Сакиа-Муни жұбаныш таба алмай, өмір деген зұлымдық, одан өзімді де өзгені де құтқаруым керек деген тұжырымға келеді.  Құтқарғанда да өлімнен кейін өмірдің оралып отыратынын тоқтатып, түп-тамырымен жоймақ болады. Үнді даналығының бар айтары осы.

Адам даналығының  төтеден қойылған өмір мәні туралы  сұраққа тура жауабы мыналар.

«Тән тіршілігі деген зұлымдық пен жалғандық. Сондықтан тән қалауын жою арқылы жасылыққа жетеміз, соны аңсауымыз керек», – дейді  Сократ.

«Өмір деген болуға тиісті емес – зұлымдық, ештеңесіз күйге жету жалғыз ғана жан рахаты», – дейді Шопенгауэр.

«Жалғандағының бәрі, ақымақтық пен даналық та, байлық пен кедейлік те, қайғы мен қуаныш та – бос әуре, бекершілік. Адам өлгенде ештеңе бұйырмайды. Нағыз ақымақтық осы», – дейді  Соломон.

«Қасірет пен азапты, қарттық пен ажалды тосып өмір сүруге болмайды, өзіңді өмірден, оның мүмкіндіктерінен  азат ету керексің»,  – дейді Будда.

Менің ойымша осы ғұламалар айтқан күйді миллиондардың миллионы бастан өткеріп, сезінді. Мен де сол күйде болармын.

Сондықтан ілімдер арасында адасуым мені шарасыздықтан құтқарғанның орнына одан ары шырмай түсті. Бір ілім өмір мәніне қатысты сұраққа мүлдем жауап бермесе, екіншісі  шарасыздығымның жөн екенін, бұған жолымнан, немесе, ақылымнан адасып тап болмағанымды, керісінше, дұрыс ойлап, адамзат арасындағы ғұламалардың тұжырымының төбесінен дөп түскенімді ұқтырғандай болды.

Өзіңді алдауға болмайды. Бәрі – бекер. Тумағаннан артық бақытты жоқ, өлім өмірден артық; одан арылу керек.

VII

Ілімнен түсінік таппағаннан кейін өмірден іздей бастадым, мені шарасыз еткен сауалдарға  осылар бір жауабын берер деген оймен айналамдағы адамдардың бақылай бастадым.

Өмірі мен білімі өзіммен деңгейлес адамдардан түйгенім мынау болды. Мен және  айналамдағы адамдардың өзіміз тап болған тығырықтан шығар төрт жолы бар екен.

Бірінші жол – білмеу. Өмірдің зұлымдық пен мәнсіздік екенін түсінбеу, білмеу. Бұл қатарға көбіне әйелдерді, оң мен солын танымаған жастарды, өте ақымақ адамдарды жатқызуға болады, Шопенгауэр мен Сүлейменді, Будданы қажытқан өмір мәні туралы сауал оларға әлі жете қоймаған. Олар аранын ашқан айдаһарды да, өздері жармасқан бұтақты кемірген тышқандарды да көрмей, бал жалап жүр. Балға тамсануылары   уақытша ғана, орталарындағы біреу  айдаһар мен тышқанды байқаған сәтте сап тиылады. Олардан түк үйренбеймін, бұрыннан білетінім балталасам да өшпес.

Екінші жол –  Эпикурдың соқпағына түсу. Ол  өткінші екенін біле тұрсаң да өмірдің бар рахатын көруге, айдаһар мен тышқанды елеместен  жапырағына бал көп тамған бұтаға жармасып, жалай беруге  шақырады. Сүлеймен бұл жолды былай сипаттайды: “Мен сауықты мадақ еттім, себебі, жарық дүниеде адамға ішіп-жеп, сауық құрғаннан артығы жоқ, Құдай бұйыртқан ғұмырындағы еңбектерінде сол сауық-сайран демеу болады»

“Сонымен, бара ғой, шаттанып отырып үзім наныңды же, ұрттам шарабыңды іш… Әуреге толы өміріңді, бекершілігі көп күндеріңді өзің сүйген әйелмен  бірге өткіз – тырбанып жүріп жарық дүниеден алған үлесің осы… Қолыңда қайрат барда  еңбектеніп, қарманып қал, өйткені, сен баратын қабірде жұмыс та, ой да, ілім де, жаналық та жоқ».

Айналамдағы адамдардың көбі осы екінші жолды таңдаған.  Олар зұлымдықты байлық бүркемелеп тұрғанын байқамай, ақылының кемдігінен  бүгінгі жағдайының өткінші екенін, барлық адамда Сүлеймендегідей 1000 әйел мен сарай болуы мүмкін еместігін, біреуде мың әйел болса демек мың бойдақ барын, әр зәулім сарайдың тасасында соны тері сорғалап жүріп салған 1000 адам қалып бара жатқанын, мені Сүлеймен еткен кездейсоқтықтың аяқ-асты сол Сүлейменнің құлы ете салуы ғажап емес екенін түсінбей жүр. Сол  ақымлдың келтелігінен  Буддаға маза бермеген, осы молшылықты жермен-жексен ететін ауру мен қарттық, ажалдан қашып құтыла алмайты туралы ойды да қаперден шығарған. Өз топастықтарын позитивті философия деген атаумен бүркеп жүрген бұл адамдардың, меніңше,  ешқандай сұраққа алаңдамастан  бал жалап жүргендерден еш айырмасы жоқ. Оларға қосылмадым,   ойлау жүйем солардыкіндей тар болмағандықтан жасандылыққа барып, көлгірси алмадым. Бір мәрте көрген әр адам секілді арбалып, тышқандар мен айдаһардан көзімді ала алмадым.

Үшінші жол, күш пен энергияны шығару.  Оның мақсаты өмір дегеннің зұлымдық пен мәнсіздік екенін түсініп, жойып жіберу. Бұл тәсіл сирек кездеседі, өте күшті, әрекетіне жауапты адамдардың ғана қолынан келеді. Өздерінің жалғанға келемеж үшін келгенін, тіріден өлі болған ізгі екенін, болғаннан болмаған жөн екенін түсінгеннен кейін жылдам шешім қабылдап, қылжақты доғарады, оның жолы көп, асылатын арқан, бататын су, жүрекке ұрар пышақ, теміржол мен пойыз бар.  Біз қарайлас адамдар арасында бұлай ететіндер барған сайын көбеюде. Өмірінің ең сәтті,  жаны жайқалып, күші тасып тұрған кезеңінде, ақыл-есі бүтін кезде осындай шұғыл шешімге келеді. Мен мұны ең дұрыс жол деп ойладым, сөйтпекке талпындым.

Төртінші жол – әлсіздік сүрлеуі.  Ол – өмірдің зұлымдық пен мәнсіздік екенін түсінсең де,  тірлігің ұшпаққа апармасын білсең де мына жалғанда сүйретіліп, жүре беру.  Мұндай адамдар өмірден өлім артық екенін жақсы біледі, тек ақылдың тілін алмайды,  әлденені күткендей жалғанды қимайды.  Ненің жақсы екенін біле тұра таңдау жасамайды, әлсіздік деген осы ғой…  Мен осылардың қатарындамын.

Осылайша, мендей пенделер жанды жеген кереғарлықтан төрт жолмен құтылады. Жүз ойланып, мың толғансам да осы төртеуінен басқа жол көрмедім. Бір жол өмір дегеннің берекесіздік, әурешілік, зұлымдық екенін, өмір сүрмеген жөн екенін түсінбеу. Әуелде мұны білмедім, білген соң көз жұмбайлай алмадым.  Екіншісі, болашаққа бас қатырмай өмірді осы қалпында қабылдау. Мен өйте алмадым. Кәріліктің, қасірет пен ажалдың барын біліп аңға шыға алмай қалған Сакиа-Мунидің күйін кештім. Қиялым тым күшті еді. Ол аздай тағдырыма жазылған сәттік алданыштарға қуана алмадым. Үшінші  жол, мына жалған ақымақтық пен зұлымдыққа тұнып тұрғанын түсініп, өзіңді жоқ ету.  Бұны түсінсем де өз-өзіме қол салмадым. Төртінші жол, Сүлеймен мен Шопенгауэрше күн кешу – өмірдің  келемежге тола екенін, мына жалғанға мазақ үшін келгеніңді біле тұра жуыну, киіну, түстену, тілдесу, тіпті, кітап жазу. Өзім үшін өте жиренішті болса да сол жолда қалдым. Өзімді өлтірмегеніме әділетсіз ойларым торлаған ой-санам себепкер екенін осы күні анық білемін. Жалғанның мәнсіздігін ұқтырған өз ойларым, даналардың ойлары қанша жерден дұрыс көрінсе де тұжырымдамамның бастауы тұнық екеніне шүбәланып, көкейден бір күдік кетпеді. Былай еді: мен және ақылым өмірдің парасатсыз екенін мойындадық. Егер жоғары парасат иесі жоқ болса (оның барын ешкім дәлелдей алмайды) менің өмірімнің қожасы, жаратушысы ақыл-ойым болып шыға келеді. Ақыл-ойым болмаса мына өмір де бекершілік.  Сонда қалай, ақыл-парасатым өмірді жоққа шығарады, сөйте тұра өмірдің мәнін жаратушы өзі?  Басқа қырынан қарап көрейік, егер өмір болмаса ақыл-парасат та болмас еді, сонда, парасат өмірдің перзенті болып шығады.   Өмір – бәрі. Парасат соның ұрпағы, сөйте тұра оны жоққа шығарады. Осы тұста бір жөнсіздік барын сездім. Өмір деген мәнсіз зұлымдық, бұған шүбә жоқ, – дедім өзіме.  –  Бірақ, өмір сүрдім, сүріп те келемін, тұтас адамзат тірлік етіп келеді. Бұл қалай? Тыншуға болатынын біле тұра не үшін ғұмыр кешеміз?  Жалғанның зұлым пен мәнсіз екенін ұға қойған Шопенгауэр екеуміз ғана ақылдымыз ба? Тіршілік тырбаңы туралы толғану қиын емес, қарапайым адамдардың бәрі баяғыдан жүз ойланып, мың толғанып,  сөйте тұра әлі өмір сүріп келеді. Сонда олардың ешбірі мына өмірдің ақылға сыйымсыз екенін ойламады дей аламыз ба? Даналардың даналығынан қолдау тапқан ілімім дүниенің үйлесімді, үйлесімсізінің бәрі бір-бірімен жақсы қабысатынын, сол сипатқа сыймай тұрған мен ғана екенімді дәлелдеп берді.   Ал мына ақымақтар – топырлаған тобыр – жалғандағы үйлесім мен үйлесімсізідік жайлы түк білмей, парасаты кемелденгендей өмір сүріп жатыр. Ондайда: Мұнысы несі, мен бірдеңені білмеймін бе? деген сұрақ қажайтын. Білмеушілік дәл осылай істетеді. Білмеушілік дәл осылай тілдеседі. Ол бірдеңені білмесе, мен білмейтіннің бәрі ақымақтық дей салады.  Іс жүзінде осыған дейін  өмір сүрген және өмір сүріп келе жатқан бүкіл адамзат өмір мәнін түсінеміз деп ойлайды, әйтпесе, өмір мәнін түсінбей өмір сүру мүмкін емес, ал мен өмір мәнсіз,  өмір сүре алмаймын деймін.  Шопенгауэр екеуміздің өмірді жоққа шығаруымызға ешкім кедергі келтірмейді. Ендеше өзіңді өлтіре сал, сонда ол жайлы еш толғанбайсың. Өмір  ұнамай ма, өле сал.  Жалғанда жүріп өмірдің мәнін ұқпасаң  оны шыр айналмай, түсінбеймін деп айтып, жазбай тірлігіңді доғара сал. Көңілді ортада орныңды таппасаң, ондағы адамдардың бәрінің көңілі орнықты, не үшін екенін білетіндей  көрінсе,  тек саған қызықсыз болса, кете сал.   Шын мәнінде біз, өзін-өзі өлтіру керек деп есептейтіндер әрі оған тәуекел ете алмайтын аса әлсіз емес, берекетсіз, былайша айтсақ, жазулы дорбасын арқалап жөңкіліп жүрген ақымақ адамдар кімбіз?     Біздің даналығымыз қанша жерден дұрыс болса да өмір мәні жайлы білім бере алмады.  Тіршілікті қайнатқан миллиондаған адам өмірдің мәнді екеніне еш шүбәланбайды.  Менің білуімше, сонау ескі заманнан беріде адамдар өмірдің маған мәнсіз көрінген  бекершілігі туралы тұжырымдарды білген, соған қарамастан оған бір мән беріп, өмір сүре берген. Жалғанда тіршілік басталғанда оларда осы мән болған, соған сүйеніп маған дейін күн кешіп келген.  Менің бойымдағы, айналамдағының бәрі солардың өмірден түйгенінің жемісі. Өмірді айыптайтын парасат пайымының бәрін мен емес, солар қалыптастырған. Мені туып, тәрбиелеп, өсірген де солар. Олар темірді тапты, орман отауды, сиыр, жылқы ұстауды, егін егуді,  бірлесіп, тәртіппен  өмір сүруді үйретті, маған тіл бітірді, ой сіңірді.   Енді мен, солардың ұрпағы, солар бағып-қаққан, ойы мен сөзін сіңірген, оқытқан адам оларға өмірдің мәнсіз екенін дәлелдедім! «Бірдеңе дұрыс емес, – дедім өзіме. – Бір тұста қателестім». Қай тұстан мүлт кеткенімді  ұға алмадым.

VIII

Осы күні азды-көпті түсіндіре алатын күманды ойларымды ол кезде мүлдем байланыстыра алмаушы едім. Қай жағынан қарасаң да өзім қашып құтыла алмас, ұлылардың ойларымен үндесетін өмірдің берекетсіздігі туралы тұжырымымның бір ақсайтын тұсы бар еді. Ой-толғамым қате ме, сұрақ дұрыс емес пе, білмедім, тек санамды толық билеп алғанын, оның өзі де аздық ететінін сезетінмін. Барлық толғамдарымнан шығатын  түрлі қорытынды мені толық иландырып, түпкі ойыма түрткі  бола алмады, өзіме қол жұмсамадым. Өзімді өлтірмеуге он ойланып, ақылмен тоқтау салдым десем өтірік айтқан болар едім. Толассыз толғатқан ақыл-ойдан  бөлек тағы бірдеңе мазалады, оны өмірді түйсіну десем болар.  Оған қоса  мынаған емес, анаған назар аудартқан тылсым күш те болды, дәл сол күш мені шарасыз күйден құтқарым, пайымыма бағыт берді. Сол күштің құдыретімен мені және айналамдағы өзім секілді  жүздеген адамды тұтас адамзат ретінде қабылдауға болмайтынын, адамзат өмірін білмейтінімді байқадым.

Замандастарымды барлай қарағанда сұрақты түсінбейтіндерді, түсінген әрі арақпен тұншықтырып тастағысы келетіндерді, түсінген әрі өмірін үзгендерді және түсінген, әлсіздігінен соған көндігіп, ақырына дейін жандалбасалап  жүре беретіндерді көретінмін. Басқаларды байқамаппын.  Ғалымдар мен  өзім секілді байлығын шашып, ерігіп жүрген адамдардың тар шеңберін бар адамзат есебінде қабылдап жүріппін,  ал осыған дейін дүниеде болған, бар миллиардтарды елемегем, малға санағанмын. Өмір туралы ойланғанда  менікі,  Сүлеймен, Шопенгауэрлердікі  шынайы, нағыз өмір деп, қалған миллиардтардыкін  көзге ілуге тұрмайтын бос жаратылыс деп қалайша адасқанымды осы күні еске алсам күлкім келеді, бірақ, солай болған. Астамшылық тұмшалаған ақылыма сүйеніп, біз, Сүлеймен, Шопенгауэр үшеуміздің сұрақты дөп және шынайы қойғанымызға, бұдан басқаша қоюға болмайтынына сенімді едім, мына миллиардтардың барлығы сауалдың түп-төркініне өресі жетпейтіні шүбәсіз көрінгені соншалық басыма  бір рет те: «Жалғанда өмір сүрген, өмір сүріп жүрген мына миллиардтардың барлығы өз өмірлеріне қандай мән берді?» деген ой келмепті.  Мен либералдар мен ғалым адамдарға тән осы ессіздіктің арасында ұзақ өмір сүрдім. Өзім ерекше жақсы көретін еңбеккер халықтың біз ойлағандай ақымақ еместігін түсінгендігімнен бе, әлде асылып өлгеннен басқа жол жоқ деген ойымның шынайылығынан ба, өмір сүргім келсе оның мәнін өмір мәнін жоғалтқандардан, өзін өлтіргісі келетіндерден  емес, жалғанда тіршілік еткен, тіршілік етіп жүрген, біздің де, өзінің де азапты тағдырын арқалап келе жатқан  миллиардтардан іздеу керектігін сездім.   Сөйтіп, жалғаннан көшкен және өмірде бар ғалым емес, бай емес қарақұрым қарапайым пенделерге бұрылдым, көзім ашылды. Сол кезде өмірде болған, жүрген миллиардтардың кейбірі болмаса басым бөлігі мен бөлшектеген топтарға келмейтінін, соған қарамастан оларды сұрақты түсінбеушілерге жатқызуға болмайтынын, олардың сауалды өзінше қойып, оған өздерінше анық жауап беретінін көрдім. Оларды эпикуршілер қатарына жатқыза алмаймын, өмірлерінде рахаттан көрі жоқшылық пен азап көп; берекетсіз ғұмырын ойсыз, мәнсіз  өткізіп жатқандарға да қоса алмаймын, олар өміріндегі әр қадамын, тіпті, ажалды да түсіндіріп бере алады. Олар өз-өзіне қол салуды ең үлкен күнә деп есептейді.  Адамзат баласы  өмір туралы  мен  мойындай алмайтын, маған жағымсыз  тұжырым жасап алғандай көрінді.  Ақылға  қонымды ілімде еш мәніс жоқ, өмірден тыс; миллиардттар, адамзат мойындаған мән қайдағы бір жиренішті, жалған ілімге негізделген. Ғалымдардың және даналар парасатына сүйенген ілім өмір мәнін жоққа шығарады, ал,  жалғанды жайлаған көпшілік, бүкіл адам баласы бұл мәнді ақылға сыйымсыз бір ілімде дейді. Осы ақылға сыйымсыз ілім – мен серпіп тастай алмаған  дін болып шықты.   Бұл  – мен есімнен адаспасам қабылдай алмайтын – Құдай, 6 күндік жаратылыс, періштелер мен жындар. Өте қорқынышты жағдайға тап болдым. Парасат жетер ілімнен өмірді жоққа шығарудан басқа түк таппасымды білдім, ал, дін болса парасатпен жеттім дегеніңді жоқ етеді, бұл өмірді жоққа шығарғаннан да қорқынышты ғой.  Парасат-пайымға сүйенген ілім бойынша  – өмір – зұлымдық,  адамзат мұны біледі, оның қолынан өмір сүрмей қою ғана келеді,  адамдар өмір сүрген және  сүре де береді,  өмір мағынасыздық пен  зұлымдық екенін білетініме қарамастман өзім де өмір сүріп келемін. Дін бойынша  жаратылысымның мәнін ұғу үшін сол мәнді іздеген ақыл-парасатымнан бас тарту керек болып шықты.

IX

Қарама-қайшы екі бағытқа тап болдым: менің саналы, есті дегенім соншалықты есті емес,  ал ессіз деп қараған дүнием мен ойлағандай сондайлық ессіз де  емес.  Осыдан кейін ой ілімін қалай пайымдағанымды електен өткізе бастадым.

Ой ілімін қалай пайымдағанымды сүзгіге салып, дұрыс екеніне көзім жетті. Өмір түк емес деген тұжырым дұп-дұрыс, бірақ, мен бір тұстан мүлт кеткенімді байқадым. Мен өзім қойған сұраққа тура бармай, айдалаға кетіппін. Белгілі сұрақтар: не үшін өмір сүремін, менің сусыған, берекетсіз ғұмырымның ақыры не болмақ, мына мәңгілік әлемнен менің өте шығуымның мәні неде? Осы сауалдарға жауап табу үшін мен өмірдің өзін зерттеппін.  Әрине, мұндай жағдайда өмірлік сауалдарға тапқан жауапқа қанағаттанбайтыным түсінікті, менің сұрағым қарапайым көрінгенімен  мәңгіліктегі ақырымды және кері құбылысты түсіндіруді талап етеді.

Уақыт, себеп, кеңістіктен бөліп қараса өмірімнің бағасы  қандай? – деймін.  Жауап: менің өмірімнің  уақыт, себеп, кеңістіктегі бағасы қандай? Сонша  уақыт бас қатырғанда жеткенім  «ешқандай» деген жалғыз жауап.

Толғанған кезде үнемі салыстырумен болыппын, өйтпеуге болмайтын еді, өткіншіні өткіншімен, шексіздікті шексіздікпен салыстырдым, сондықтан күш деген күш, зат деген зат, ерік деген ерік, шексіздік деген шексіздік, бекершілік деген бекершілік болып шыға берген, бұдан басқа ештеңе шығуы мүмкін емес те еді.

Математикадағы теңеу туралы есеп шығарамын деп тепе-теңдіктің тәсілін қолданғанның кейпі. Дұрыс шығарасың, бірақ, боладысы: а = а, х = х, немесе,   0=0  болып шығады. Өмірлік сауалдар туралы толғанысымның төркіні осылай болды. Барлық ғылымдардың жабыла берген жауабы біреу – тепе-теңдік.

Шынына келгенде ой ілімі ең әуелі дінге сұғынған барлық ілімді сыпырып тастап, бәріне күмәнмен қарайды, Декарт солай еткен, содан кейін ғана ақыл мен тәжірбиеге сүйеніп іздене бастайды, өмір мәні туралы сауалдарға тапқан  жауабы да белгілі, тура мен алған жауап – түсініксіз. Әуелде ілім арқалы  ең дұрысы Шопенгауэрдің тапқан жауабы деп ойладым. Ол: өмір мәнсіз, зұлымдық деп еді. Біраз саралағаннан кейін бұның қате екенін, көңілім солай болғанын қалағаннан кейін ғана дұрыс деп қабылдағанымды ұқтым. Бәрі адам көңілінің қабылдауына байланысты, әйтпесе, браминдерде де, Шопенгауэр мен Сүлейменде де  түсініксіздік пен  0=0 дегеннен өңге, қайдан келгені белгісіз  өмір дегеннің ештеңе емес екендігін айтқаннан басқа жауап жоқ. Осылайша  философиялық ілім ештеңені жоққа шығармайды, бар болғаны  бұл сауалдың жауабын таба алмайтынын, жұмбақты шешудің жолы түсініксіз екенін ұқтырады.

Осыған өрем жеткенде ой-парасат ілімінен жауап іздегенім бекер екенін, ол тек қана сұрақты басқаша қою керектігін меңзейтінін, өткінші мен мәңгіліктің арасын електен өткізсе ғана жауап табуға болатынын түсіндім. Осы кезде діннің  сауалдарға айтатын ессіз, сүйкімсіз көрінетін жауаптарында бір артықшылық барын, үнемі өткінші мен мәңгіліктің ара-қатынасын алға тартатытын, онсыз жауап болмайтынын ұқтым.  Қандай сұрақ қойсам да жауабы дайын: Қалай өмір сүремін? –  Құдай заңымен;  Өмірімнің ақыры не болмақ? – Не мәңгілік азап, не мәңгілік рахат; Ажал жоя алмайтын қандай мән бар? – Құдіреті шексіз Құдайдың алдына барып, жұмаққа тап болу.

Осылайша, жалғыз ілім деп келген ақыл-ойға екшелген білімнен басқа, адамзат парасаты жете бермейтін ілім – сенім ілімі барын, оның өмір өзегі екенін мойындадым. Дін маған бұрынғысынша түсініксіз болып қала берді, бірақ, оның өмірлік сауалдарға жауап беретінін, сол арқылы өмір сүруге мүмкіндік беретінін жоққа шығара алмаймын.

Ақыл-ой ілімі өмірде мән жоқ деп санама сіңіргендіктен, өмірім тоқырады, жалғаннан көзімнің жоғалғанын көкседім. Адамдарға,  тұтас адамзатқа мойын бұрып едім олардың жайбарақат өмір сүріп жүргенін, оның мәнін білетініне сенімді екенін көрдім. Өзіме қарасам: мен өмірдің мәнін білген кезде өмір сүріппін. Басқа адамдар секілді менің де  өмірімді мәнді еткен, мүмкіндіктер ұсынған дін екен.

Одан ары өзге елдердің адамдарын, замандастарымды, о дүниеліктерді ой елегінен өткізіп бір-ақ нәрсе түйдім. Өмір бар жерде сенім бар, тіршілігіңнің нәрі сол, адамзат пайда болғаннан шамшырақ болып келе жатқан сенімнің сипаты да баршаға ортақ.

Қандай дін болсын, кімге болсын жауап берген кезде адам баласының бескүндігіне қасірет те, жоқшылық та, ажал да жоқ ете алмайтын  мәңгіліктің мәнін сіңіреді. Демек, тек діннен өмірдің мәні мен мүмкіншіліктерін білуге болады.   Бұдан барып дін деген тек «елес дүниеге сену», т.б. ғана емес, аянның түсуі де (бұл дін сипаттарының бірі ғана), адамның Құдайға деген көзқарасы да (Құдай арқылы дін іздемей, алдымен сеніміңді нақтылап, содан кейін Құдайыңды тану керексің), біз үйренгендей – бір адамның айтқанына дін осы  деп илана беру де емес болып шықты,  дін деген – мына жалғаннан түңілдірмей,  құлшындыратын өмір мәнін білу екен. Дін – өмірдің қуаты.  Егер адам өмір сүрсе міндетті түрде бірдеңеге сенеді. Бірдеңе үшін өмір сүру керек деген сенімі болмаса өмір сүрмес еді.  Егер ол ақырының елес екенін білмесе, түсінбесе, онда сол ақырына сенеді; егер ол ақырының елес екенін білсе, онда мәңгілікке де сенеді.   Сенімсіз өмір жоқ.

Өзімнің ішкі арпалыстарымды еске алып, шошып кеттім. Адам өмір сүруі үшін не мәңгілікті көрмеуі керек екені,  не болмаса, бескүндікті  мәңгілікке теңесетіретіндей мәнді түсініктеме табуы керектігі дәл қазір маған айдан анық. Мен оны түсіндіре аламын, бірақ, бескүндікке сеніп жүргенде қажет етпеп едім, енді ақыл елегінен өткізе бастадым. Парасат сәулесі түскенде барлық бұрынғы  түсінігім күл-талқан болды.  Сөйтіп мен бескүндікке сенбейтін сәт келді. Бұдан кейін ақыл-парасатыма сүйеніп, өзім білетіннің бәрін жинақтап, өмір мәнін ұқтырар бір түсінікке келмек болдым, түк шықпады. Адамзаттың бар ғұламаларының айтқанын қорытқан кездің өзінде 0 = 0 дегеннен аса алмадым, бұдан басқа түк шықпасын білсемде жауапқа  қатты таңырқадым.

Тірлікке сүйенген ілімдерді  сапырылыстырып жауап іздегенде нені діттедім? – Өзімнің не үшін өмір сүріп жүргенімді білгім келді, сол үшін өзімнен тысқарының бәрін зерттедім. Түсінікті, көп нәрсеге көзім жетеді, бірақ, өзіме керектен ештеңе де таппаймын.

Жауапты философиялық ілімдерден іздегенде қайттім? Мен дәл өзім секілді «Не үшін өмір сүріп жүрмін?» дегеннің жауабын білмейтін пенделердің ойын оқыппын. Түсінікті, ештеңе білуге болмайды деген өзім білетіннен басқа ештеңе біле алмайды екенмін.

Мен қандай жаратылыспын? – Мәңгіліктің бөлігі. Осы екі-ақ сөз бар жұмбақтың негізі. Сонда бұл сұрақ кешегі күнге дейін адамзат баласының алдынан шықпаған ба? Сонда осы бір қарапайым, әр ақылды жанның тіліне орала кетуге шақ тұрған сұрақ   маған дейін ешкімнің көкейін теспеген бе?

Бұл сұрақ адаммен бірге жаратылған; оның жауабын табу үшін өткіншіні өткіншімен, мәңгілікті мәңгілікпен салыстыра салу жеткіліксіз екені сол ықылым заманнан беріде түсінікті, сол ықылым заманнан беріде  өткіншінің мәңгілікке қатысы бары анықталып, нақтыланған.

Бескүндік пен мәңгілікті теңестіріп, өмір мәні ететін ойларды, Құдай, еркіндік, мейірім  туралы ұғымдарды біз логикаға салып, зерделейміз. Сол кезде бұл ұғымдар ақыл сынына төтеп бере алмайды.

Сағатты бұзып, тілін, серіппесін суырып алып, одан ойыншық жасап, онымызға риза болып, мақтанған бала секілдіміз, содан кейін сағат неге жүрмейді деп қайран қаламыз, бұл күлетін емес, қорқатын жағдай. Бескүндік пен мәңгіліктің қарама-қайшылығы және тіршілік етуге  лайық  өмір туралы сауалдың шешімін табу адамзат үшін аса қымбат әрі керек қадам.  Әр кез қай адамнан болмасын, қай халықтан болмасын бір-ақ шешім табамыз – уақыт өзі байқатқан, адамдардың өмірінен тысқары, пенделердің қолынан келмес шешім –  әркімнің аузындағы жауабы жоқ сұрақты қайта қою үшін  соның өзін оп-оңай талқандап тастаймыз.

Мәңгілік Құдай, жанның көктен берілгендігі, адамдар мен Құдайдың арасы, мейірім мен зұлымдық туралы түсініктер – бізге керектің өзегі, оны тарихтың түкпіріндегі, біздің ойымыз жетпейтін бағзыдағы адамзат баласы ойластырған, ол түсінік болмаса өмір де, мен де болмас едім, соған қарамастан осының бәрін жоқ етіп, бәрін жаңаша, өзімше жеткізбекпін.

Әуелде бұл ой айқын болмаса да миымның бір түкпірінде бұғып жатыр еді. Анық ұққаным:  1) Мен, Шопенгауэр, Сүлеймен үшеуміз тым ақылды екенімізге қарамастан ақымақтың күйін кештік: өмірдің зұлымдық екенін біле тұра жалғанды басып жүрміз.  Ақымақтық емей немене,  өмір – зұлымдық  болса, ал мен тек ақылға сыйымдыны жақсы көрсем, онда өмірден кетуім керек қой, сонда ешкіммен дауласып, бас қатырмаймын. 2) Біздің ойымыз  сиқырлы шеңберден шыға алмай ішінде шыр айналып жүргенін жақсы түсінемін, құдты бір шығырынан босап, бекер айналған дөңгелек дерсің. Жүз ойланып, мың толғансақ та дұрыс жауапты таба алмаймыз, әрқашан 0 = 0 бола береді, соған қарағанда, шамасы,  қате бағыт таңдағанбыз. 3) Осыдан барып, дін беретін жауаптарда адамзаттың асыл ойлары жасырынғанын, ой іліміне салып оны жоққа шығаруға хақым болмағанын, ең бастысы, тек сол жерден өмір сауалына жауап табуға болатынын түсіне бастадым.

Х

Мұны түсінгеніммен жеңілдеп қалған түгім жоқ. Мен кез келген дінді қабылдауға әзір едім, тек ақылммен түйгенімді жалған деп бас тартқызбаса болғаны. Содан барып кітаптан буддизм, мұсылмандық туралы, әсіресе, христиан діні туралы оқи бастадым, айналамдағы адамдарды барладым. Әрине, ең әуелі өз айналамдағы діндар адамдарға, ғалымдар мен православ қариларына, қарт сопыларға және православиенің дін арқылы бар күнәңнан арылтамын деп жүрген жаңа буын дінпаздарына жүгіндім. Мен көрген жерде жабысып, олардың қалай құлшылық ететінін, өмірінің мәні не екенін сұрайтынмын.

Қанша жерден түсінуге, дауласпауға тырыссам да  ол адамдардың дінін қабылдай алмадым, олардың дін деп жүргені өмір мәнін ұқтыру емес, керісінше, бұлдыр ете түсу еді, өз дінін маған сенім сіңірген  өмірлік сауалдарға жауап беру үшін емес, түсініксіздеу, адамға жат мақсаттар үшін уағыздайды екен.

Ол адамдармен тілдескен сайын жылт ете қалатын үміт сәулесі семіп,  қайта шарасыз күйге тап болған сәтім есіме түссе аза бойым қаза болады. Олар өз діндерін тәптіштеп түсіндірген сайын олардың қалай адасқанын анық көретінмін әрі солардың дінінен сұрағыма жауап табамын деген үмітім әлсірей беретін.

Мені кері итергені олардың маған жақын христиандық ақиқатқа керексіз, ақылға сыйымсыз қоспалар араластырғаны емес еді, бұл себепкер емес, себепкер – ол адамдардың өмірінің менікінен еш айырмашылығы жоғында, өздері уағыздап жүрген діннің алғышартына да сай еместігінде еді.  Олардың өз-өзін алдап жүргенін, мүмкіндік барда өмір сүріп, қолы жеткенді қармап қалғанды қалайтын пендәуи ұстанымнан басқа еш мәнге жетпегенін сездім. Егер  олардың бойында мәңгілік туралы аз ғана  ұғым болса жоқшылық пен қасіреттен, ажалдан қорықпас еді. Ал, шеңбер ішіндегілердің көшбасшысы болып алғандар дәл мен секілді өмір сүрді, байлығын молайтты, қорғауға күш салды, қымбатын жоғалтудан, қасірет пен ажалдан өлердей қорықты, діннен бейхабар біздер секілді, тіпті, бізден ары қарманып, нәпсісін тойдырып, шалқып күн кешті.

Қалай ойлансамда олардың діні ақиқат екеніне илана алмадым. Мен үшін аса қорқынышты жоқшылық, сырқат пен қазадан олардың қорықпайтынын, өмірден сондай мән тапқанын көрсем ғана ойымнан айнуым мүмкін еді. Өз ортамызда жүрген діндарлардың ешбірінен ондай харекет көрмедім. Өз ортамыздағы дінге жоламайтын адамдардың бойынан табылып  қалатын кейбір қасиеттердің өзін діндар атанғандардың арасынан байқай алмадым. Содан барып, бұлардыкі мен іздеген дін еместігін,  тіптен олардыкі мүлдем дін еместігін, жай ғана эпикуршілеп жан бағу екенін түсіндім.  Содан барып бұлардыкі  атау-кересін күтіп, мінәжат етіп жатқан Сүлейменді аздап жұбатуға ғана жарауы мүмкін екенін, бірақ,  мына дүниеге өзгенің арқасында сайран салып жүру үшін емес, өмір қазанын бұрқ-сарқ қайнату үшін келген көпшілікке жарамайтынын түсіндім. Барлық адам баласы мәнмен өмір сүріп,  сәулелі ғұмырын жалғастыруы үшін басқа бір, миллиардтарға ортақ діни ілім керек.     Мені дін барына сендірген  Сүлеймен, Шопенгауэр үшеуіміздің өз-өзімізді өлтірмегеніміз емес, осы үшеумізді өмір толқынында ойнатып, су бетіне шығарған миллиардтардың өмір сүргені, сүріп келе жатқаны еді.

Ақырындап кедейлер арасындағы тақуаларға, қарапайым, сауатсыз адамдарға, дәруіштер мен сопыларға, ескі діндегілерге, мұжықтарға жақындадым.  Бұлардыкі де біздің арамыздағы жалған діндарлар айтып жүрген христиан діні еді. Бұлар да дінге көптеген ырым-тыйым шылап тастапты, тек бір айырмашылығы бар: біздің арамыздағы дінпаздардың ойлап тапқанының өз өміріне еш қажеті жоқ еді, эпикурлікке сүйенген ермек қана, ал  қара халықтың ырым-тыйымдары өмірмен астасып жатқаны соншалық оларсыз тіршілік етудің өзі мүмкін емес еді, өмірге аса керек ережелер. Біз араласатындардың бар өмірі өз дініне үйлеспейтін  еді, ал жалбарынып, еңбекпен жан бағып жүргендердікі дін ілімі ұқтырған мәнді аша түсетін. Сондықтан осы адамдардың өмірі мен діни пайымын зерттей бастадым, тереңдеген сайын шынайы дін осыларда екеніне, ол дін бұларға аса қажет екеніне, өмірлеріне мән  беріп, құлшындыра түсетініне көзім жете берді.  Дінсіз өмір сүре алатын менің ортамда мыңның бірі ғана діндармын десе, бұларда басқаша, мыңның бірі ғана тақуа емес. Менің ортамдағылар өмірін сауық-сайран, шалқып өткізіп, тірлігіне көңілі толмай күңкілдейді, бұларда басқаша,  бар ғұмыры азаппен өтіп жатқанына қарамастан өкпе айтушылар аз. Біздің ортаның адамдары ауыртпалық пен азапты көтере алмай тағдырына өкпе айтса, бұларда басқаша, тағдыр жазуын қыңқ етпей, наразы болмай, солай болу керектігіне сенімді жандай арқалап, «әр нәрсенің қайыры бар» дейді.  Біз ақылымыз артқан сайын өмірдің мәнін ұқпай, азаппен көз жұматымыздан бір астар іздесек, бұларда басқаша, олар тыныш өмір сүріп, қияметіне көніп, ажалына сабырмен, кейде шаттана жақындайды. Біздің арамызда ақырын сабырмен қабылдап, үреймен, шарасыздықпен қарсы алатындар аз болса, бұларда жазымышқа көндікпеу, сабыр етпеу, тәубе айтпау аз кездеседі.  Сөйтіп, Сүлеймен екеуміз өмірдің жалғыз рахаты дегендерден ештеңе бұйырмағанына қарамастан өзін өте бақытты сезінетін адамдар көп, өте көп. Көзімді аша түстім. Өткендер мен өмір сүріп жатқан  қыруар  жанның ғұмырын зерделедім. Өмір мәнін түсінген, өмір сүріп, өле алатын бір емес, екі, үш емес, жүздеген, мыңдаған, миллиондаған жанды көрдім.  Ұстанымы, ақылы, білімі, ортадағы орны әртүрлі екеніне қарамастан олардың бәрі  мен секілді тығырыққа тірелмепті, өмір мен өлімнің мәнін білген, еңбек еткен, жоқшылық пен қиындыққа көнген, тірлік еткен, көз жұмған, оны әурешілік емес, қайырым деп қабылдаған.

Осыдан кейін бұл адамдарды жақсы көріп кеттім. Тірі адамдардың тағдырымен танысқан сайын, о дүниеге аттанғандары туралы оқып, естіген сайын оларға деген махаббатым күшейе түсті,  өз өмірім де жеңілдей бастады. Осылай екі жылым өткенде бір  бетбұрыс болды, бұған іштей баяғыдан дайын едім, көкейімдегі қозғалды. Біздің орта – байлар мен ғалымдардан тек жиреніп қана қойған жоқпын, мүлдем теріс айналдым. Аралас-құраластығымыз, кеңестеріміз, ғылым мен өнер еріккеннің ермегі сияқты болып қалды. Бұлардан мән іздеу бекершілік екен. Ал, өмірді сапырылыстырған еңбекші халықтың іс-әрекеттері  шынайы көрінді. Мен оны өмір ұсынған мән деп түсініп, қабылдадым.

XI

Бір кездері дін ұстадық дегендердің сол дінге қарсы қылықтарын көріп, бекершілікқе балап, құдіретке сенуден безіп кете жаздаған мен  адамдардың сол дінге арқа сүйеп өмір сүргенін көргенде құлшындым, не себепті діннен қашқақтағанымды, бекершілік дегенімді, не себепті қайта ұмсынып, мәнді дүние екеніне сенгенімді түсіндім. Адасқанымды, қалай адасқанымды ұқтым. Дұрыс ойламағаннан емес, дұрыс өмір сүрмегеннен адасыппын. Ақиқатты ой тұмшалап, ақылымды тұман басқаннан емес, эпикуршілерді үлгі еткен берекесіз, нәпсі тояты үшін өтіп жатқан өмірім екенін түсіндім. Өз алдыма қойған «менің өмірім қандай?» – деген сұраққа «зұлымдық» деп жауап бергенім де қатесіз екенін түсіндім.  Бір қателігім: өзіме қатысты ғана жауапты жалпыға таңыппын, өйткені, өмірім қандай екенін өзімнен ғана сұрағам, зұлымдық пен бекершілік деген жауап алғанмын. Дұрыс қой,  сауық-сайран, ішіп-жеуге құрылған менің өмірім – бекершілік, одан қандай жақсылық күтуге болады, сондықтан, «өмір бекер өтеді, зұлым» деген тек маған арналған, басқа пенделердің тіршілігіне еш қатысы жоқ.  Сонда барып кейінірек Евангелиеден тапқан «адамдар қарау ісі көп болғандықтан жарықтан көрі қараңғыны жақсы көреді» деген жазудың ақиқат екенін түсіндім.  Жамандық жасаған әр адам ісім көрініп қалмасын деп жарықтан қашады, оны жек көреді. Сондан барып өмірдің мәнін білу үшін ең әуелі оны бекершілік пен зұлымдыққа арнамау керектігін,  содан кейін ғана ақылға салып түсінуге талпыну қажеттігін түсіндім.  Сонда барып осы бір көзге ұрып тұрған ақиқатты қалайша ұзақ уақыт көрмегенімді, адамзат  өмірі туралы ойланып, сөйлеймін десең, сол өмірді кеміріп жатқан аздаған құрт-құмырсқаның тірлігіне алданбай, жалпы адамзаттың шынайы өмірі туралы ойлап, айтуым керектігін түсіндім.   Ақиқат 2×2=4 деген секілді ақиқи күйінде қала берген, бірақ, 2×2 = 4 екенін мойындасам, өзімнің жаман адам екенімді де мойындауым керек болғандықтан менің оған мойынұсынғым келмеген. Жақсы адамдарға құлшынып, өзімнен жирендім, сөйтіп, ақиқатты таныдым.  Енді бәрі анық еді.

Егер, адам азаптап, бас шабумен жан бағып жүрген жаналғыш, немесе есі кірмейтін маскүнем, әлде, қараңғы бөлмеге қамалып алып, сыртқа шықсам құримын деп сол бөлмесінің ішіне кіш ете беретін жынды  секілділер өзіне: өмір деген не? – деген сұрақ қойса қалай болар еді?  Бұлар өмір деген не? – дегенге: ұлы зұлымдық дегеннен басқа жауап алмасы анық қой, әрі жындының бұл жауабы дұрыс та еді, тек өзі үшін. Сонда менде жаңағы жындыдай болғаным ба? Сонда, біздей  бай, ғалым адамдардың бәрі дәл сондай жынды болғаны ма?

Шын мәнінде жынды екенімізді түсіндім.  Менің жынды екенім анық енді. Мәселен, құс ұшу үшін, дән шоқып, ұя салу үшін жаралған, мен  құстың сол тіршілігіне қарап бірге  қуанамын. Ешкі, қоян, қасқыр азықтану үшін, тұқымын көбейтіп, соны асырау үшін жаралған, мен олдардың осы тіршілігін көрсем солай болуы керек, бұлар бақытты деймін. Ал, адам қалай жаралған? Ол да дәл осы хайуандар секілді тіршілік ету үшін күресуі керек, айырмашылығы – жалғыз тірлік ете алмайды, опат болады, өйткені, адам бір өзі үшін емес, барша үшін өмір сүреді. Дәл осылай еткен пенде бақытты, оның өмірі мәнді екеніне сенімдімін. Сонда ақыл тоқтатқаннан берідегі отыз жылымды мен қалай өткіздім? – Мен өзге түгілі өзім үшін де өмірге құлшынбаппын. Паразит болып өмір сүргендіктен не үшін өмір сүріп жүрмін деген сауалыма бір-ақ жауап алғанмын: бекер. Егер адам тірлігінің мәні өмірге құлшынып, оған қол жеткізуде болса  саналы  отыз жылында бейберекет, ысырапта күн кешіп, өзгенің де, өзінің де кеудесіндегі сәулеге топырақ құйып келген  менің «өмір – бекершілік пен зұлымдық» дегеннен басқа жауап алуым мүмкін емес еді. Шын бекершілік еді ғой.

Дүниедегі тіршілік біреудің еркімен пайда болады – сол біреу тұтас әлемнің тынысын және біздің өмірімізді бізге белгісіз себеппен, ырқына  қарай  бұрады.   Оның еркінің мәнін түсіну үшін ең әуелі бізден не қажет ететінін түйсініп, орындау керек. Менен қалайтынды істемесем оның өзімнен, керек десеңіз бәрімізден, мына тұтас әлемнен не қалайтынын білмей өтемін.

Егер аш-жалаңаш адамды көшеден алып келіп, жасанған жабық ғимаратқа кіргізіп тойындырып, шөлін қандырып, қолына таяқ беріп, жоғарылы-төмен қозғап отыр десе ол бейшараға көшеден не үшін алып келгеніне, таяқ не үшін керек, мына ғимарат қандай дегенге бас қатырмай айтқанды орындауы керек, таяқты қозғап отырсын. Таяқты ары бері ырғай берсе су сорғышты қозғап отырғанын, сорғыш су тартып,  сарқыраған тіршілік нәрі бау-бақшаны суарып жатқанын түсінеді; содан кейін оны құдық басынан шығарып, басқа жерге апарады, ол жеміс-жидек теріп, мырзасының қуанышына ортақтасады, өстіп бірте-бірте сатылап араласып, ғимараттың бүкіл қызметін біледі, иесін тілдегені былай тұрсын мұнда не үшін жүргенін де сұрамайтын болады.

Біз қараңғыға, тіпті, хайуанға  санайтын қарампайым, жұмысшы, оқымаған адамдар дәл солай етеді, мырзасын тілдемейді, жазғырмайды; ал мен секілділер  қожайын бұйыртқан несібені опыра жегенімізбен оның қалағанын істемейміз, оның орнына дөңгеленіп отыра қалып: «Таяқты не үшін ырғаймыз? Ақымақтық қой?» – деп даттаймыз. Өреміздің жеткені.  Ақырында қожайын ақымақ, немесе, мүлдем жоқ, ал біз ақылдымыз, тек ешкім қажет етпейді, сондықтан амалын тауып өз-өзімізден құтылуымыз керек деп тантыдық.

XII

Ой-парасат іліміндегі қатені түйсіну мені данагөй болып көріну дертінен құтқарды. Ал, ақиқатты тек өмірден табуға болатынына көзім жеткені өз өмірімнің дұрыстығына күмән келтірді;  мені құтқарған өз шеңберімнен құтылып, еңбек адамының қарапайым тіршілігін көріп, шын өмір осы екенін ұққаным еді.  Өмірді түсініп, мәнін ұғу үшін паразитше тіршілік етуді доғарып, шын өмір сүруім керегін, оған адам баласы бойдан өткеріп сіңірген мәнді қабылдап, тексеруім қажет екенін түсіндім.

Осы аралықта мынадай күйді бастан өткеріп едім. Асылайын ба, атылайын ба деп өзімді азаптап жүрген жылдарда қажыған ойлардан, ізденістерден бөлек бір сезім жүрегімді кернеп, қатты сыздатып еді.  Бұл сезімді Құдайды іздеу демеске лажым жоқ.

Мен Құдайды іздеу – пайымда емес, сезімде екеніне сенімдімін, өйткені, бұл ізденіс ақыл-ойымнан емес, керісінше,  жүрегімнен шығып жатты.  Бұл – үрейлендірген,  жетімсіреткен, жат арасында қалғандай жалғызсыратқан және әлдебіреудің көмегінен  үміттендірген сезім еді.

Құдайдың бар екенін дәлелдей алмайтыныма қарамастан ( бұны дәлелдеуге болмайтынын Кант түсіндірді, мен иландым) табамын деген үмітпен  Жаратушыны іздей бердім, сол үшін ескі әдетімнен жаңылмай  таппағаныма жалбарына бердім. Біресе Кант пен Шопенгаэрдің Құдайдың барын дәлелдеу мүмкін емес дегеніне иландым, біресе ол тұжырымды жоққа шығардым. Себеп, – деймін өзіме, – кеңістік пен уақыт секілді ой ауқымына сыймайды. Егер мен бар болсам оның бір себебі, ол себептің  себепкері бар.  Сол баршаның себепкері Құдай деп аталады; осы ойға жармасып, сол себепкердің барын бар болмысыммен сезінбекке талпындым.  Өзімді ырқынан шығармайтын құдірет барын сезінген сайын өмір сүруге ынтықтым. Сонда да «Себепкер кім, не құдірет? Өзім Құдай деп атағанмен қалай тілдесуім керек?» – деген сұрақ жиі мазалайтын. Мұндайда: ол – Жаратушы, түпкі ойдың иесі, – деген таныс жауаптар ғана табылатын.  Бұған қанағаттанбадым, оның үстіне өз бойымда өмірге аса қажет бірдеңенің семіп бара жатқанын сездім. Зәре-құтым ұшып, өзім іздегеннен  көмек беруді сұрап, жалбарынатынмын. Жалбарынған сайын Оның мені естімейтіні, көмек берер ешкімнің жоқтығы анық бола түсті.  Құдай жоқтығына сене бастасам да:  «О, Құдайым, кеше көр, қолдай көр! Білмесіме көзімді аш, Құдайым!», – дей беретінмін. Кешіріп, шапағатқа бөлеген ешкім болмады, өмірдің бей-жай бола бастағанын сездім.

Бірақ, толғанған сайын бір ойға орала бердім: мына дүниеге себепсіз, бекер келуім мүмкін емес, ұясынан құлап кеткен балапанның күйінен құтылуым керек. Мейлі, мен – ұясынан құлап кеткен балапан шөп арасында шалқамнан  шиқылдап жатыр деңіз, бұл – перзенттің өзін басқан, баққан, жылытқан, тамақтандырған, жақсы көрген анасын іздеген шиқылы еді.  Сол ана қайда? Егер тастап кетсе, кім тастап кеткенін білейін?  Біреу шын жақсы көріп, мына жарық дүниені тарту еткенін өзгеге емес өзіме аян. Кім сол жарылқаушы? – Қайтадан – Құдай.

“Ол менің іздеп жүргенімді, күйінгенімді, күрескенімді біледі. Ол – бар», деп өзімді жұбатамын. Осыған мойынұсынған кездерде жаным жадырап, тұрмыстың жақсылығы мен қуанышын сезе бастайтынмын. Ал, Құдай бар дегеннен Оған қалай жол табамын дегенге өтсем  Азап шегуші Ұлын жіберген үш жүзді Құдайымыз көз алдыма келетін. Сол кезде менен де, мына әлемнен де бөлек Құдай көз алдымда мұздай еріп, өмір қайнары  суала бастайтын, қайтадан өз-өзімді өлтіргім келетін шарасыз күйге түсемін. Ең жаманы,  сол соңғы қадам да қолымнан келмейтінін өзімнің білетінім.

Қуаныш пен құштарлық, шарасыздық пен түңілуді бір емес, екі емес, жүздеген мәрте бастан өткердім.   Әлі есімде, ерте көктем еді, жалғыз орман аралап, оның тынысына құлақ түрдім. Тыңдап жүріп те соңғы үш жылда мүжіген, басымнан шықпай қойған ойдан арыла алмадым. Мен тағы да Құдайымды іздедім.

«Ешқандай Құдайдың жоғы жақсы, – деймін күбірлеп. – ешкім жоқ, мен елестетткеннен басқа ештеңе жоқ, менің тұтас өмірім ғана шындық; ешкім жоқ. Оның барын ешқандай ғажайып дәлелдеп бере алмайды, өйткені, ғажайып деген менің елесім ғана,  оның өзі ақылға сыймайды».

«Өзім іздеп жүрген Құдай туралы түсінігім ше? – деймін өз-өзіме. – Ол түсінік қайдан шықты?» Осы ой келгенде шаттыққа бөлендім, жадырадым. Жан-жағыма жан бітіп, мәнді бола бастады. Бірақ, бұл қуаныш ұзаққа созылмады, ақылым тоқтаусыз толғатып жатыр еді. «Құдай туралы түсінік – Құдай емес.  Бұл менің ішімдегі толқындардан туған түсінік, Құдай жайлы ұғым,  оны оятып, оятпау өзіме байланысты. Менің іздегенім бұл емес. Ол болмаса өмір жоқ, мен өмірдің себепкерін іздеп жүрмін». Тағы да айналам жансыздана бастады, тағы да мына өмірден баз кешкім келді.

Осы мезетте өзіме, аласұрып жатқан ішкі дүниеме үңілдім; жүздеген осы күйді бастан өткеріп, өліп-тірілген екенмін. Құдайға сенген кезде ғана шынайы өмір сүргенімді ойладым. Бұрын солай болған, қазір де солай, – дедім. – Құдай туралы ойласам – өмірге құлшынамын, Оны ұмытып, сенімім азайса жан кете бастайды. Бұл өліп-тірілуді қалай түсінемін? Құдайдың барына шүбә келтірсем тіріөлікпін ғой, Оны табамын деген әлсіз үміт болмаса баяғыда жалғанмен қош айтысар едім. Құдайдың барын сезіп, Оны іздесем ғана мен тірімін, шын өмір сүремін ғой.  Сонда тағы не іздеп жүрмін? – деген сұрақ көкрегімді жарып шыға жаздады. – Міне, Ол. Олсыз өмір сүру мүмкін емес. Құдайды тану мен өмір сүру деген бір ұғым. Құдай – өмір.

«Құдайды іздеп өмір сүр,  сонда Құдайсыз өмір де болмайды».  Ішкі, сыртқы дүнем жарқырап сала берді, ол жарық мені тастап кетпеді.

Өмірмен қоштасамын деген ойымнан айныдым.  Қай кезде ойым бұлай ауып түскенін айта алмаймын. Тіршілікке құлшынысым кеміп, өмір тоқтағандай көрініп, жалғаннан кетем деген ойға қалай байқамай келсем, дәл солай айныдым, құлшыныс маған қайта оралды.  Таң қаларлығы, бұл құлшыныс жаңа, өзгерген емес, дәл сол тіршілік бастауында мені өмірге ұмсындырған бұрынғы ескі сезім еді. Өмірімнің бастауына, балалық, жастық шағыма оралғандай болдым. Дініме, өз жаратылысымды қалыптастырған менен әлденені қалайтын сеніміме оралдым, сол сеніммен үйлесіп, жақсы бола түссем деген талпынысым қайтып келді; ол сенімді өзімді оқшау ұстаған адамзат қағидаттарынан табатынымды ұқтым, сөйтіп, Құдайға деген сенімге, өмірге мән беретін адами жолыма, құндылықтарға  қолым жетті. Айырмашылығы бұрын мұның бәрін түйсіне алмаған екенмін, ал қазір онсыз өмір сүре алмасымды білемін.

Мынандай жағдайға тап болғандай едім: мені қайыққа отырғызып,  беймәлім жағалаудан суға итеріп жіберді, арғы бетке өтуді тапсырды, ескек ұстай алмасымды елемей, жалғыз аттандырды. Барымды салып бақтым, күш салып ескек ескен болдым, бірақ, су ортасына жақындаған сайын ағыс күшейіп, діттегенімнен алыстата берді, ұзаған сайын су бетінде қалбалақтап жүрген өзім секілділерді көп ұшыраттым.   Біреулері әлі ескекпен алысуда, енді біреулері жанталасты қойған, салы суға кетіпті; адам тола алып кемелер де жүр, ағысқа қарсы жүзбек болған да, ағып бара жатқан да көп. Төменге қарап, қайықшылар нөпірін  саралап жүріп, өзімнің қайда жүзіп баруым  керегін ұмыта бастадым. Өзеннің  дәл ортасында, ағыспен кетіп, сеңдей соқтығысқан қайық-кемелердің арасында басым айналды, бағытты мүлдем ұмытып, ескекті тастай салдым. Айналам көңілді, ағысқа ілесіп желкен көтергендер, су сырғыған жаққа  құлшына ескек сермегендер «бұдан басқа бағыт жоқ» деп  жанымнан айғайлап, қиқулап өтіп жатыр. Мен соларға сендім, соңдарынан ілестім. Ақыры алыстап кеткенім сонша тастан-тасқа ұрылған күркілдектің үнін естідім, қираған қайықтардың қалдығын көрдім,  мен де  сол тастарға соғылып талқан болуым керек. Осы кезде ғана ес жидым.  Өзіме не болғанын көпке дейін түсіне алмадым. Дәл алдымда өзім ұмтылған әрі қорыққан – құрдым, құтылудың жолын да, не істерімді де  білмеймін. Ту сыртыма қарасам қаптаған қайық екен, бәрінің есіне жағалау  түсіп, ескекке жармасып ағысқа қарсы, жоғары қарай жүзбекке жанталасып жатыр.

Жағалау – Құдай, бағыт – бабалар жолы, ал ескек – жағалауға жетіп Құдайымды табудың мүмкіндігі еді. Сөйтіп, өмірге қайта құлшындым, қайта тірілдім.

XIII

Мен өз ортамнан бас тарттым, бұл өмір емес, алдамшы еді,  молшылықта өмір сүргеннің көзі майланады,  өмірді ұғудан қалады,  оны түсіну үшін біздей асқынған паразит азшылықтың емес, өмірдің бұрқ-сарқ  қайнатқан қарапайым шаруалардың тіршілігін, олардың қандай мәнмен өмір сүретінін түсіну керек.    Менің айналамдағы еңбеккер адам қарапайым орыс халқы еді, соған мойын бұрдым, мәніне үңілдім. Сөзбен жеткізіп көрейін, ол мән мынандай еді.  Әр адам дүниеге Құдайдың еркімен келеді. Құдайдың құдіреті сонда, әр адам өз жанына арашашы да, тажал да бола алады.  Адамның басты міндеті – жанына арашашы болу; олай ету үшін құдайшылықпен өмір сүру керек, құдайшылықпен өмір сүру үшін нәпсіні тиып, еңбек ету, тәубеге келу, төзімді болу, мейірімді болу   керек. Бұл мәнді халық тақуалардан тақуаларға жеткен  діни ілімдерден, атадан балаға өтетін аңыз-әңгіме, мақал-мәтел, ертегілерден тапқан.  Бұл мән маған түсінікті, жаныма жақын еді.  Бірақ, осы халықтық діннің өзінде мен және  өзім ортасында жүрген шаруаларға түсініксіздеу,  кері итеретін: құпия, шіркеу қызметі, мүрде мен иконаларға сыйыну дегендей дүниелер бар еді. Бұлардың ара-жігін мен де, халық та ажырата алмайды. Ең, қызығы мен басында халық дініне кіретін ғұрыптардың ешбірін жатсынбадым, бәрін атқардым, шіркеуге бардым, таңда және кешке дұға еттім, ауыз бекіттім, ораза тұттым, осының бәріне санам селт етпеді. Бұрын мүмкін еместей көрінгенде еш қиналмастан, қарсыласпастан істедім.

Менің дінге деген әуелгі және  қазіргі көзқарасым бір-бірінен тым алшақ еді. Бұрын өмірдің өзін мән деп қабылдадым, ал дін деген  еріккендер ойлап тапқан, тықпалай беретін керексіз, ақылға сыйымсыз ережелер жиынтығындай көрінетін. Сол кезде өзіме «осыларда не мән бар?» деп сұрақ қойып, «ешқандай» деп жауап беріп, ысырып тастадым. Ал қазір осы қажетсіз дегендердің аса қажет екеніне, дін тағылымынсыз өмірімде мән жоғына, болуы мүмкін де емес екеніне, мән дәл осы тағылымда  екеніне тәжірбиемен жетіп отырмын. Бұрын ол жазбаларға шимай-шатпақ ретінде қарайтынмын, қазір оны оқи алмасам да астарында мән барын біліп, қалайда оқуға, түсінуге талпынамын.

Мынандай ой бар еді. Өзіме: Дін ілімі де дәл адам мен оның ақыл-парасаты секілді әлдебір құпия жерден бастау алады. Сол бастау – адамның тәнін де, санасын да жаратқан Құдай. Құдайдан тәнімді аманатқа алғандай ақыл мен өмір жайлы түсінікті қабылдағанмын, сондықтан, ол түсініктің жетілу жолындағы әр сатысы шынайы. Адам шын көңілімен сенгеннің бәрі ақиқат болуы керек; ол түрлі талдануы мүмкін, бірақ, өтірік емес, ал егер өтірік деп қабылдасам, онда оны менің түсінбегенім, – дедім. Бұдан бөлек: әр діннің өзегі – оның өмірге  ажалдың өзі құрта алмайтындай мән бере білуінде. Байлыққа малшынған патша, еңбек азабынан қажыған құл-қария, бейкүнә нәресте, данагөй қарт, жарымес кемпір, жас та бақытты әйел, құмарлық қысқан жас, жағдайы әртүрлі адамдардың барлығының өлер алдындағы «не үшін өмір сүрдім, ақырым не болады?» деген сұрағына дін жауап беруі керек, ол жауаптың мағынасы бір,  айтылуы  әрқалай болуы заңдылық; жауап бірегей, шынайы, терең бола түскен сайын  әр адамның білім, таным деңгейіне қарай мәнді, күңгірттеу, қорқыныштылау бола береді, – дедім өзімше.  Діннің қисынсыздау ғұрыптарын түсіндіруге талпынған бұл ойлар маған аздық етті, оған сүйеніп дара таңдаған қалауым – дінде күмәнді қадамға баруыма болмайтын еді. Жан-тәніммен халықпен бірігіп кетіп, оның ғұрыптарын атқармаққа қанша жерден ниет етсем де, батылым бармады. Бұлай етсем өзімді алдап, өзім кие тұтқан дүниені келемеж ететінімді сездім. Дәл осы кезде маған өзіміздің орыстардың жаңа діни шығармалары көмекке келе қалды.

Бұл дінпаздардың айтқанының негізі: діннің негізгі өзегі – бейкүнә шіркеу. Бұл түйіннен шіркеудің әр ісі, дұғасы адам үшін аса маңызды деген ой туады.

Шіркеу – бір сүйіспеншілік топтастырған, ақиқи ілімге қол жеткізген  жамағаттың ордасы екен, демек, дін өзегі де сол. Өзіме: ақиқатқа жалғыз адам жетпейді, ол махаббатпен топтасқан жамағаттың алдында  ғана ашылады, – дедім.  Ақиқатқа жету үшін бөлінбеу керек; бөлінбеу үшін өзің келіспегенді жақсы көріп, мойындап, көнуің керек. Ақиқат махаббатпен ғана келеді, ал егер шіркеу ғұрыптарына көнбесең сен сол сүйіспеншілікке селкеу түсіресің; махаббатқа селкеу түсірсең ақиқатқа жетем деген үмітің де үзіледі.  Мен ол кезде  осы тұжырым төңірегінде толғанған  сопылықты  білмейін едім. Мен ол кезде көптің сүйіпеншілігі ұлы махаббатқа бастайтынын, оның мағынасы  Никейде айтылып, әр тарауы белгіленген  дінпаздар шешімінен мүлдем өзге екенін білмейтінмін,  махабаттың топтастыру үшін  ақиқаттың белгілі дәлелдерін бұрмалауы  мүмкін емес екенінен де бейхабар болдым. Мен ол кезде бұл тұжырымның қате тұстарын білмедім, сондықтан, проваслав шіркеуінің бар дәстүр-ғұрпын мүлтіксіз  орындауға тырыстым, көбін түсінбейтінмін. Бұл кезеңде бар ынтаммен ойдан қаштым, шіркеу талаптарынан туындаған, жегідей жеген сұрақтарға жұбанышты жауаптар табуға тырыстым.

Шіркеу ғұрыптарын орындай жүріп ақылымды сабырға шақырдым, өзім де адамзат аузынан жеткен қағидаларға бағындым. Осылайша, сүйікті  әке-шеше, ата-әжелеріммен табыстым, жолына түстім. Олар да, бұрынғыларды айтамын, дінге сенген, өмір сүрген, мені жарық дүниеге әкелген. Осылайша, өзім қадірлейтін миллиондаған қарапайым халық қадірлейтіндермен табыстым.  Оның үстіне бұл ырымдарда еш жамандық (мен үшін жамандық – нәпсі құлы) жоқ еді.  Таңертеңгісін шіркеу қызметінде жүгінген кезде өзі ақылымды сабырға келтіру үшін, ата-бабаларым, замандастарыма жақындай түсу  үшін, өмірдің мәнін іздеу үшін тапжылмай тұруым – тәнімнің қозғалысын құрбан етуім екенін жақсы білдім. Ораза тұту,  сағат сайын бас ұрып дұға ету, барлық парызды орындауда да осы ой басым еді. Ұлы жақсылықтың жолындағы құрбандығымыздың сиқы осы. Ауыз бекітіп, ораза тұтып, үйдегі, шіркеудегі ғибадаттың ешбірін қалт жібермедім. Шіркеу әні орындалғанда әр сөзін құмарта тыңдап, мәнін ұғындым, миым жеткенін ғана, әрине. Жарапазандағы ең ұнайтыны: «бір-бірімізді  бір ойдың жетегімен жақсы көрейік…» деген  жол еді. Одан кейінгі «Әке, бала, қасиетті рухқа тәу етейік» дегенді елемейтінмін, өйткені, оны түсінбейтінмін.

XIV

Өмір сүру үшін дінге сенуім керек еді,  сондықтан дінтанымдағы қарама-қайшылықтарды, түсініксіз тұстарды саналы түрде байқамадым. Бірақ, ғұрыптарды бұлай мәндей берудің де шегі бар еді.  Ұзақ дұғалардың біразын түсінуге барымды салдым, «Аса қасиетті иеміз құдайана мен жадымыздағы барлық әулиелер үшін, өз-өзіміз үшін, әрқайсымыз үшін бар болмысымызды Ғайсаға тапсырамыз» дегенді зордың күшімен ұқсам,  патша мен оның туыстары үшін қайта-қайта мінәжет ету керектігін  «олар байлыққа, демек, күнәға да   жақын,  сол үшін дұғаны көп тілейді» деп,  «жауым аяғыма жығылсын, дұшпаным дірілдесін», –  дегенді – дұшпан – зұлымдық деп түсіндім,  осы және қанатты періштелер-херувимдер, тән мен қан әзірлеу құпиясы жайлы, «қолбасшы-ана жыры»  дегендей  дұғалар өте көп еді, олардың үштен екісін түсінбеймін,  өзімше түсіндіре бастасам өтірік айтуыма, сөйтіп, Құдайға деген көзқарасыма опасыздық жасауыма, дінге деген бар сенімнен жұрдай болуыма тура келеді.  Басты мейрамдарды тойлағанда да осы күмәннан құтыла алмадым. Сенбіні есте сақтау, былай айтқанда бір күнді Құдайға арнау маған түсінікті. Бірақ, бас мереке – жексенбіде болған оқиғаны ұмытпау еді, дәл осыны шындыққа сыйғыза да, түсіне де алмайтынмын. Жұманың мереке белгіленген күні солай атала беретін. Ол күндері менің жетеме жетпеген евахаристия-азап шегуші құпиясы деген салт бар. Рождестводан басқа  он екі мерекенің бәрі де таңғажайыптар туралы еді, Көкке ұшу, Елулік, Құдайдың көріну, тағы басқаларын жоққа шығармауым үшін ойламауға тырысатынмын. Ел бұл мерекелерді атап өтіп жатқанда менің түсінігіме кері әсер ететіндерді зорайтып жатқандарын ұғып, өзімді алдайтын бір түсінік ойлап табатынмын, арбалып кетпеу үшін көзімді жұмып алатынмын.

Мұндай сезім, әсіресе, ең маңызды саналатын қызметтер шоқындыру мейрамы мен тән мен қанынан татып Құдайға қосылу дегендей шараларда асқынатын. Бір жағынан түсінікті, екінші тұсынан түсініксіз шараларға таңырқаған мен ғана емес едім, өзіме бұл амалдар тартымды еді, сондықтан не қабылда, не ысырып таста деген талапқа тап болдым.

Көп жылдан кейін қайта Құдайға қосылу амалын жасағандағы азапты ой әлі есімнен кетпейді. Қызмет, ғибадат, ереже – бұның бәрі маған түсінікті еді, өмір мәні ашылғандай  көңілім шаттанды. Ал, қосылу амалының өзін Ғайсаны еске алу, күнәдан арылып, Ғайса ілімін толық түсіну үшін жасалады деп тұжырымдадым. Бұл ойдан шығарылған ұғым десек те мен оның жалғандығын байқамадым. Иланғаным соншалық діндар, қарапайым да ұялшақ шіркеу қызметінің алдында ақтарылдым, жанымдағы әр дақты қалдырмадым, кемшілігімнің бәрін тізіп бердім, әкейлер жазған дұғаларға жығылғаным шаттандырып еді, дінде болған, дінге бас ұрып келе жатқандарға қосылғаным шаттандырып еді, мұндай күйде өз түсінігімнің жалғандығын сезуім мүмкін емес еді. Ал патша есігіне жақындап, шіркеу қызметкері сенім сөздерімді қайталатып, дәл қазір шын тән мен қаннан дәм тататыныма сенетінімді айтқызғанда жүрегімді осып жібергендей болды; мұны жалған нота деген аз, бұл, шамасы, дінге қатысы жоқ әлдекімнің ойлап тапқан қатыгез талабы.

Қатыгездің талабы деп қазір айтып отырмын ғой, ол кезде бұл ойыма да келмеп еді, тек жаным қатты ауырды. Мен өмірде бәрі айқын дейтін жастық шақтан алыстаған едім; мен құрдымға кете жаздап, жалғаннан діннен басқа еш тірек таппағандықтан осыған келдім емес пе, ендеше бұған көнбей болмайды, көндім. Өз бойымнан бұл азапқа төтеп беретін сезім таптым. Ол сезім қорлану мен сабыр ету еді. Көндім, әлгі қан мен тәнді аса жиренбей жұттым, сенейін деп тіледім, тек күмән ұялап үлгеріп еді.  Өзімді не тосып тұрғанын алдын-ала білгендіктен келер жолы бармадым. Сонда да шіркеу ғұрыптарын орындадым, сонда да өзім таңдаған дін ілімінің ақиқат екеніне сендім, сол кезде өзім бастан өткерген  таңданысты сезім бүгінде айқындалып келе жатыр.

Бірде, сауатсыз мұжықтың Құдай, дін, өмір, арылу туралы әңгімесін  тыңдадым, сол кезде көзім де, дін ілімі де ашылды. Халыққа жақындай түсіп, оның өмір мен сенім туралы сөзін тыңдаған сайын ақиқатты тани түстім. Әулиелер өмірін баяндайтын Четьи-Минеи мен Прологты оқығанда да осылай болды, бұлар менің сүйікті кітабыма айналды. Әсірелеген тұстарын елемей, тура  ойды жеткізетін таза фабуласына елітсең  өмір мағынасын ашады. Ол жерде Ұлы Макар, Боғдаханның өмірі, Яхя пайғамбардың сөздері, құдықтағы жолаушы, алтын тауып алған сопы, жылу жинаушы Петр жайлы жырлар бар еді; мұның бәрі өлім өмірді жоя алмайды деген азап шегушілердің тарихы еді; ол жерде сауатсыз, ақымақ, шіркеу сөзінен хабарсыз пенделердің Құдайдың шапағатына бөленгені туралы айтылған болатын.

Осыдан кейін дін төңірегіндегі ғалымдармен тілдесіп, кітаптарын оқи қойып едім әлдебір күмән көкейімді басып қалды, ой мүжіп, өз-өзіммен қайта дауласа бастадым, содан барып бұларды тыңдап, сөзіне бойлаған сайын ақиқаттан алыстап, құрдымға кетіп бара жатқанымды сездім.

XV

Білімсіз, ілімсіз мұжықтарға қанша мәрте ызыға қарадым. Маған бос бекершілік боп көрінетін дін шарттарынан олар еш жалғандық байқамайтын; олар бұл шарттарды сол күйінде қабылдап-ақ мен сенетін ақиқатқа сене беретін.  Ол ақиқатты жалғандық жібі өріп тастағанын мен бейбақ қана анық білетінмін, олай қабылдай алмайтынмын.

Осылай  үш жыл жүрдім, әуелдегі меңіреу адамдай  алақтап, ақиқат іздеп жарық көрінген жаққа ұмтылған кездерімде жаңағы қарама-қайшылық онша әсер етпеді.  Бірдеңеге ақылым жетпесе, «кінәлі өзім, ақымақпын» дей салатынмын. Бірақ, өзім ілім, оқу-тоқу арқылы жеткен ақиқатқа бойлай түскен сайын, ол менің өмімнің негізі бола берді, осы мезеттен қарама-қайшылық қатты асқынды, ақылым жетпегеннен түсінбегенім  мен өтірікке шылап сіңіріп жүргенімнің арасыдағы  ор ұлғая түсті.

Осынша күдік пен азапқа қарамастан проваславиеден бас тартпап едім.  Бірде шұғыл шешімді қажет еткен өмірлік маңызы бар сауал туындады, шіркеудің оны шешуді ұсынғаны мен ұстанатын дінге қарсы болып шықты, содан барып проваславиеге жақындастыратын барлық жолды жаптым, бас тарттым. Бұл сұрақ, біріншіден, проваслав шіркеуінің өзге – католиктердің және көне нанымдағылар атанып жүргендердің шіркеулерімен қарым-қатынасына байланысты еді. Дінге қызығып жүргенде түрлі бағыттағы католик, протестант, көне нанымдағылар, оразада сүт іше беретін молокан ағымындағылар, т.б. танысып үлгеріп едім. Осылардың да арасынан рухы биік, дінге шынайы берілген адамдарды көп кездестірдім. Ол адамдардың бауыры болуды қаладым. Бұдан не шықты? – баршаны сенім мен махаббат арқылы бір дінге біріктіремін деген  ілімнің таңдаулы тұлғалары маған: олардың бәрі адасқан, олар Ібілістің айтағына еріп,  арбауынан күш алады, ақиқат жолында жүрген біз ғана, – деді. Осы кезде ғана проваславтардың өздерінше сыйынбағандардың бәрін діннен безгенге жатқызатынына көзім жетті, католиктер де, басқалар да дәл сөйтеді; осы кезде проваславтардың  өздерінің белгілеріне сыйынып, ғұрпын ұстанбайтындарға жауыға қарайтынын байқадым, білдіргілері келмесе де көзге ұрып тұр, бұның себебі де анық, біріншіден,  «сен жалған жолдасың, мен ақиқатты таптым!» – деген адамға ең ауыр айып; екіншіден, балаларын, бауырларын  жақсы көретін адам сол жақын тұтқандарын  жалған дінге тартып кетпек болғандарға өштеспей тұра алмайды. Дін ілімі еселенген сайын бұл өшпенділік те  үдей береді. Махаббат адамзатты біріктіретіне иланып жүрген мен амалсыздан  сол дін ілімінің өз негізін өзі талқандап жатқанының куәсі болдым.

Бұл даудың күштілігі сонша, түрлі діні бар әртүрлі елдерді болған, оқыған-тоқыған адамдар католиктің проваслав пен протеастантты, проваславтың католик пен  протестантты, протестанттың бұл екеуін, ескі нанымдағылар, шекер, т.б. діндердің бір-бірін өшпенділікпен, өзеурей  жоққа шығарып, бет жыртысып жатқанын көріп, таластың қайыр бермесін түсінеді.      Бұлай болуы мүмкін емес, егер екеуі бірін-бірі жоққа шығарып жатса бірінде де ақиқат жоқ деген сөз, дін дегеніміз ақиқат қой, адамдар соны ұқпай ма? Бұл жерде бірдеңе бар. Бір түсінік болуы керек, – деп күбірлейсің. Мен толғанып, сол түсінікті іздедім, дінге қатысты барлық кітапты оқыдым, ақыл айта алатынның бәрімен кеңестім. Ешкім түсіндіріп бере алмады, «Сум гусарлары әлемдегі бірінші полк!», «Жоқ, әлемдегі бірінші полк – сары ұландар» деп тартысатын гусарлар мен ұландардың дауындай мардымсыз дүние.  Барлық діндердің дінбасылары, ғұламалары маған «біздің дініміз ақиқат, аналар адасып жүр, олардың күнәсін кешіруді Құдайдан сұраймыз», – дегеннен басқа түк айта алмады. Архимандрит, архиерейлер, қарттар,  мақсымдар алдына бардым, олардың бірі ғана түсіндіріп бере алды, түсіндіргені сондай, екінші қайыра ешкімнен сұрауға зауқым болмады.

Мен дінге сенбейтін, енді мойын бұрғандардың  ( жастарды осыған жатқызса болады) алдынан ең әуелі осы: ақиқат неге лютерандықта, немесе, католицизмде емес, дәл осы православиеде? – деген сұрақ шығады ғой дедім.  Оларды гимназияда оқытады, сондықтан, католик, немесе, протестант дін ақиқаты бізде десе көркеуде мұжық ұқсап аузын ашып тұрмауы керек.  Дінге келушіні өзіңе тарту үшін тарихқа сүйенген дәлелдемелер жеткіліксіз.

Ілімдерді барлық шекара көрінбейтіндей биіктен, шын құдайшыл адамдай саралауға болмай ма? – деймін мен. – Біз және көне нанымдағылар түскен жолды ұзартып, жалғауға болмай ма? – Олар: біздің айқыш басқа, аллелуяны басқаша айтамыз, пұт-тасты басқаша айналамыз, – деді.  – Біз оларға: Никей таңбасына, жеті құпияға сендер де сенесіңдер, біз де сенеміз. Осыдан ауытқымайық, қалғанын өздеріңше істеңдер, –десек. Сонда діндегі өзектіні өзекті еместен жоғары қоятын едік. Ал католиктерге келсек, оларға: сендер мынаған, мынаған сенесіңдер бұлар басты қағида, ал Бала мен әкесіне қатысты өз білгендеріңді істеңдер, айдыңдар, – десек. Дәл осыны протестанттарға да айтып, басты мәселелерді шешіп алуға болмай ма? Менімен әңгімелесіп отырған адам ойларымды құптады, бірақ, «мұндай келісімге бару діни басшыларға сөз келтіреді, оларды баба дінінен ауытқыды деп айыптап, ел жарылады, ал дін билігінің басты мақсаты  – бабалар аманат еткен, бұрыннан  келе жатқан грекоресейлік дінді бұзбай сақтау», – деді.

Бәрін түсіндім. Мен дін, өмір күшін іздеп жүрмін, олар адам алдындағы өз міндеттерін қалай дұрыс өтеуді ойлайды.  Және бұл қызметтерін адамдардың тәсілімен іске асырады. Қанша жерден бауырларымызға жанымыз ашиды, оларды әрдайым дұғаға қосып,  күнәсін кешіру үшін мінәжат етеміз деседе бұлар адами тірлік істейді, ал адами тірлікте зорлық болған, болып та келеді,  бола да береді.   Егер екі діндар өздерін ақиқат өкілі сезінсе міндетті түрде бір-бірін жалғандықта айыптайды, содан бауырларымды ақиқатқа шақырамын деп өз ілімін тықпалайды. Ал егер жалған ілімді  ақиқаттың ордасындай болған шіркеудің тәжірбиесіз діндары уағыздаса ол шіркеудің кітап өртеп, өз келушілеріне тартымды көрінген адамды қудаламауы мүмкін емес.     Проваславие айтқан, шіркеу балаларын арбап әкетіп, діннен бөліп  жатқан жалғандық отын қалай сөндірмек керек, сектанттар сенімін қайтіп семдірмек керек? Абақтыға қамап, басын шапқаннан басқа амал бар ма? Алексей Михайловичтің заманында сол кездің ең ауыр жазасы – отқа өртейтін; қазір де ең ауыр жаза қолданады – жалғыз өзін қамап тастайды.  Мен дінтану жолында істеліп жатқанды зерделеп шықтым да шошыдым, православтықтан мүлдем безіндім. Шіркеудің өмірлік сауалдарға деген  екінші ұстанымын соғыс пен жазалау туралы көзқарасынан білуге болады.

Сол кезеңде Ресейде соғыс басталды. Орыстар бауырларын христиандық махаббатпен қыра бастады. Бұл туралы ойланбауға болмайтын еді. Кез келген діннің ұстанымына қарсы – кісі өлтірудің ең ауыр зұлымдық екенін білмеу мүмкін емес еді. Шіркеулер болса біздің қанды қарудың сұрапылдығын мадақтады,  дінбасылар бұлай кісі қыруға дін рұқсат береді деді. Тек соғыс кезі емес, осы майданнан кейінгі үш дүрбелең тұсында да адасқан бозбалалардың қаны төгілгенін құптаған шіркеу қызметкерлерін, сопы, мақсымдарды көзбен көрдім.  Христиан дініндегілердің істеген сұмдығын көріп аза бойым қаза болды.

XVI

Мен таңдаған дін ілімінде бәрі ақиқат еместігіне мүлде күмәнім қалмады.  Ертеректегі кезім болса тұтас ілім жалған дей салар едім, бірақ, қазір олай айтуға болмайды. Ақиқаттың мәнін барша халық біледі, білмесе өмір сүрмес еді. Ол ақиқат мәнін мен де ұғып қалып едім, жан-дүнием сезеді, бірақ, осы ілімде жалғандық та бар. Бұған еш күмәнім жоқ.  Өзімді кері итергеннің бәрі көз алдыма келе қалды. Шіркеу қызметкерлеріне қарағанда халықтың ұстанымында қоспа аз еді, соған қарамастан да олардың да діни ұғымында  ақиқатқа өтірік шыланған болатын.

Осы өтірік қайдан келді, ақиқат қайдан шықты? Өтірікті де, ақиқатты да шіркеу атанатын жер ұсынған. Өтірік те, ақиқат та қасиетті әпсана, қасиетті жазбалар атанатын кітаптарға енген.

Осыдан кейін  бұрынырақта дәтім бармай жүрген істі қолға алдым – жаңағы әпсана-аңыз, жазбалардағы зерттей бастадым. Сөйтіп, өзім бұрынырақта ысырып қойған діни кітаптарды қайта оқуға кірістім. Өмірім қызыққа толы,  көңілім тоқ кездерде  бұның бәрі еш мәні жоқ дүниелердей көрінуші еді,  ал қазір сау басыма сақина тілемейін десем де лажым жоқ, жүгінемін. Бұл діннің өзегі – мен түйген мәнде еді, бәрі сонымен байланысып жатыр. Қанша жерден кәрі миым қасарысса да  жалғыз құтқарушы деп соны қабылдауға тура келеді.  Оны түсіну үшін жақсылап зерделеп, зерттеу керек, біз ғылымды пайымдайтындай көзқарас мұнда жарамайды. Дін ілімінің ерекшелігін білгендіктен одан барлық жаратылсақа түсінік іздемеймін. Өйткені, баршаның құпиясы ашылмайтынын, оның бәрі  тіршілік бастауы –  шексіз әлемнен басталатынын, сонда жасырылғанын білемін. Бірақ, көңілім ең соңында лажсыз-түсініксіздік дегенге тоқтағанын қалаймын; мен көп дүниені ойымдағы талаптардың дұрыс еместігінен емес (ол талаптар  дұрыс, олар болмаса түк ұқпас едім), ақылымның шекарасына жеткендіктен ұға алмағанымды қалаймын.  Дүниедегі парасат жетпестің бәрі «қалайда түсін, мойында» деген талап ретінде емес, ой азығы есебінде қалғанын жан-тәніммен қалаймын.

Ілімде ақиқат барына ешқандай шүбәм жоқ, оған өтірік шыланғаны да айдан анық, енді сол ақиқатты тауып, өтірік екеуін бір-бірінен  ажыратуым керек.  Кідірместен кірісіп кеттім. Бұл ілімнен қандай өтірік, қандай ақиқат тапқаным, қандай қорытындыға келгенім осы шығарманың келер бөлігінде айтылып, жазылар,  әрине,  біреулер  ол пікірлерді  керек етсе, лайық деп тапса, жинап, жарыққа шығарса.

Бұны осыдан үш жыл бұрын жаздым. Жарық көретін осы бөлімді қайта оқығанда  ойымды түсірсем деп қалам алған кездегі тебіреністер қайта алқымдады, тіпті, түс көрдім. Ол түс ішкі дүниемнің арплысын, ойларымды жинап, сығымдап баяндап берді, сондықтан  мені түсінген адамдар үшін оны айтып бергенім жақсы, осы ұзақ жазбамдағы көп әңгіме  оларға да ұғынықты бола түсер деп шештім.  Түсім мынандай: төсекте жатыр екенмін деймін. Көңіл-күйім жақсы да емес, жаман да емес, шалқамнан жатырмын. Бір мезетте осы мен жақсы жатырмын ба деп ойландым, төсекке аяғым сыймайтын сияқты, етек жақтағы төсеніш кедір-бұдырлау сияқты; аяғымды қозғап  едім, осы мен ненің үстінде жатырмын, бұрын неге ойламағам? – деген сұрақ туды. Төсегіме көз салып едім, арқаннан өріліп, жақтауға  керілген  тордың үстінде жатыр екенмін. Өкшем тордың бір көзінде, балтырым екінші көзінде жатыр, содан жайсыз екен. Әйтеуір, көзді қозғауға болатынын біледі екенмін.  Сөйтіп, аяғымның ұшымен шеткі арқанды итере салдым. Осылай жайлы бола ма деп едім. Бірақ, тым алыс сырғытып тастаппын, кері тартпақ едім, аяғым жетпеді, қалайда қайтармақ болып тырбанып едім басқа торкөздер де жылжып кетіп, аяғым салбырап қалды. Қазір реттеп аламын деп тұтас денеммен қозғала бастап едім, тор көздер ыдырай бастады, іс насырға шапқанын түсіндім, ойыққа денем түсіп кетті, аяғым тізеден төмен  салбырап тұр. Мен қос жауырыныммен ғана ұсталып тұрмын.  Осы кезде бір үрей биледі, бұрын соңды мазаламаған бір ой келді: осы мен қайда және неғып  жатырмын? Жанталасып жан-жағымды барлап, әне-міне дегенше салбыраған денем құлайтын төменге қарай көз салдым. Өз көзіме өзім сенбедім. Мұнара, тау дегенің түк емес, олардан әлдеқайда зау,  шыңырауына ой жетпейтін биікте жатыр екенмін.

Өзім үстінде салбырап тұрған, өзімді тартып жатқан шыңыраудың түбі көріне ме, көрінбей ме айырар емеспін.  Жүрегім аласұрды, зәрем ұшты. Қараудың өзі қорқынышты. Ол жаққа қарай берсем әлім кетіп, құлайтынымды, парша-парша болатынымды сеземін. Қарамауға барымды салдым, бірақ, қарамай қойған одан да қорқынышты еді, себебі, ол кезде «соңғы тірек болған арқаннан сырғып кеткенде жағдайым қалай болады екен?»  дегендей ұсақ ойлар миымды жеп қойды. Үрейден қалтырап, соңғы торкөздерден де сырғи бастадым, сырғып барамын, сырғып барамын. Енді кішкене болса, кеттім. Осы сәтте: бұл шын болуы мүмкін емес, бұл – түсің! Оян!  – деген ой келді. Оянбақ болдым, ояна алмадым. Енді қайттім, не істеймін? – деп шырқырап, көкке қарадым. Ол да тұңғиық екен. Зеңгір аспанға қарап төмендегі құрдымды ұмытпақ болдым, о, ғажап, ұмыттым. Төмендегі шыңырау мені өзінен бездіріп, қорқытады, ал көктегі тұңғиық өзіне тартып, үміт сыйлайды. Мен сол соңғы арқандарды арқау етіп салбыраған күйі шыңырау үстінде тұрмын, оны өзім жақсы білемін, сонда да көктен көзімді алмаймын, сол кезде қорқынышым басылады. Түстерде жиі кездесетіндей әлдебір дауыс естіліп: «Осыны естен шығарма, бұл – Сол»! – дейді. Мен болсам аспаннан көз алмаймын, шексіздігіне сүңгіген сайын  сабырға келемін, өткен-кеткеннің бәрі есіме түседі, осы күйге қалай тап болғанымды ойлаймын: жайланам деп тырбандым, құрдымға кете жаздадым, зәрем ұшты, көкке қарап едім үрейім сейілді. Ал енді қайтпексің, бәрібір салбырап тұрсың ғой? – деймін өзіме. Осы кезде арқаулықта нық  жатқанымды сезіндім. Салбыраған да, әне-міне құлаймын деген де сезім  жоқ, тірегім мығым секілді. Қалайша? – деген сауал мазалап, түртіне бастап едім, қырарқа тұсымда тағы бір көлбеу жіп барын, аспанға қараған сәтте сол жіп үстінде салмағымды тең ұстап, түзу жатқанымды білдім.  Мені сақтап қалған жіптердің ішіндегі негізгісі осы екен. Түстегінің бәрі растай көрінеді ғой, мені ұстап тұрған  шынайы, түсінікті, күмәнсіз механизм өңімде түкке жарамайды, мәнсіз дүние. Бұны бұрын неге түсінбегенмін? – деп қайран қалдым. Айтпақшы,  бас жағымда діңгек тұр екен, сүйенері де, тіренері де жоқ екеніне қарамастан, жер мен көк арасындағы ол діңгектің мығым екеніне ешкім шүбә келтіре алмайды.  Жіп басы қарапайым байламмен сол діңгекке ілініпті, сондықтан салмақты тең салып, көкке қарап жатсаң құлаймын деп қорқу бекер екен.   Маған бәрі анық еді, қуанып, жаным байыз апты. Біреу сыбырлап: осыны жадыңнан шығарма, дейтіндей.

Содан кейін оянып кеттім.